Namangan davlat universiteti tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar

Tabiiy fanlar va ekologiyaga oid ayrim muammolar (Ilmiy maqolalar to’plami) XVII
233 
ishqriy lint tarkibi o’rganilganda: erkin ishqor miqdori 16,2 %, alfa sellyuloza esa 31,3 % 
ekanligi aniqlandi. Ohirgi yillarda karboksimetilguruhlari bo’yicha almashinish darajasi 
yuqori bo’lgan karboksimetilsellyuloza namunalari bo’lgan talab kundan - kunga ortib 
bormoqda.
Ohirgi yillarda sellyuloza efirlari sanoatida polianion sellyuloza deb nomlangan 
sellyuloza makromolekulasidagi angidroglyukoza zvenolarida bir jinsli, yuqori 
almashinish darajasiga ega bo`lgan yangi mahsulot alohida e`tibor qaratilmoqda. 
Polianion sellyuloza ko`plab mamlakatlarda neftni qazib chiqarish sohasida samarali 
sinovdan o`tmoqda. CHunki, polianion sellyuloza o`zining fizik-kimyoviy, ekspluatatsion 
hamda strukturaviy o`ziga xosligi hisobiga o`ta agressiv sharoitlarda barqoror 
xususiyatlarni namoyon qilar ekan. O`zbekistonda polianion sellyuloza ishlab chiqarish 
sanoat miqyosida o`zlashtirilmagan. Shunga ko`ra, bu sohada tadqiqot ishlarini amalga 
oshirish maqsadga muvofiqdir. 
KMS shu jumladan polianion sellyuloza sellyulozani oddiy suvda eruvchan efiri 
bo`lib sellyulozani eng katta tonnajda ishlab chiqariladigan suvda eruvchan oddiy efiri 
bo`lib, sanoatni juda ko`plab sohalarida turli maqsadlarda ishlatiladi. Karboksimetil 
guruhlar buyicha almashinish darajasi (AD) KMSning asosiy ko`satkichlaridan biri bo`lib, 
u 50 dan oshganda KMS preparatlari suvda eriy boshlaydi. Sanoat miqyosida AD =70-85 
bo`lgan markalari ishlab chiqariladi. 
Keyingi paytlarda sellyuloza efirlari sohasida uni yuqori almashingan (xususan Na-
KMSda) xosilalarini tadqiq etishga doir ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilmoqda. 
Sellyuloza qimmatbaxo xom ashyo hisoblanadi, tarkibida sellyuloza bo’lgan turli mahalliy 
xom-ashyolarni sellyuloza efirlari xususan karboksimetilsellyuloza olishda foydalanishga 
yo’nalitirilishi birinchidan xom-ashyo assortimentini kengaytirishga xizmat qilsa, 
ikkinchidan chiqindilardan oqilona foydalanish jihatlaridan amaliy ahamiyat kasb etadi.
Tajribalarimizda paxtadan olingan ip chiqindilari va qog’oz chiqindilari ustida 
tajriba ishlari amalga oshirildi. Buning uchun ip va qog’oz chiqindilari dastlab 
maydalangach, o’yuvchi ishqorning 220-230 g/l li suvdagi eritmasi bilan xona xaroratida 1 
soat davomida ishlov berildi. Namunalar ayrim-ayrim xolda har 3-5 minutda davriy 
aralashtirilib turgan xolda ishlandi. SHundan so’ng massa tarkibidagi ortiqcha ishqor 
siqib olingach titib, karboksimetillovchi reagent (monoxlorsirka kislotaning natriyli tuzi –
ClCH
2
COONa) bilan reaktsiyaga kiritildi. Bunda almashinish darajasi 0,76, asosiy modda 
miqdori 42 % bo’lgan KMS namunasi olindi. Ohirgi mahsulotning eruvchanligin nisbatan 
pastligi 
namunalarni 
ishqoriy 
ishlovdan 
avval 
tarkibidagi 
qo’shimchalarni 
yo’qotilmaganligi bilan baxolandi. Tajribalarni keyingi bosqichlarida qog’oz massasi 
dastlab pul’pa xolatiga keltirilgan xolda suvli suspenziya xolatida ishlov berildi, bunda 
xaroratni 30 
0
C gacha oshirib borilganda qog’oz pulpasi tarkibidagi qo’shimchalarni chiqib 
ketishi nisbatan yuqori bo’lishi mumkinligi ko’rildi. Karton qog’ozidan to’gridan to’gri 
ishqoriy ishlov berib olingan namunalarda xam ko’rsatkichlar nisbatan pastligi va ayniqsa 
eruvchanligi 90% dan oshmasligi ko’rildi.
SHundan so’ng, toza paxta sellyulozasiga 80-20, 70-30, 60-40 nisbatlarda qog’oz va ip 
namunalarini qo’shib karboksimetillash jarayonlari amalga oshirildi. Ko’rsatkichlari talab 
darajasida bo’lgan KMS namunalari 70-30 nisbatlarda erishildi.

---