Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

6.6.7. Turizam i rekreacija

U Republici Srbiji je tradicionalno najrazvijeniji banjski turizam, a u intenzivnom razvoju je planinski turizam. Specifičnost turističkih mesta je velika koncentracija korisnika na malom prostoru, vremenski neravnomerno raspoređena, sa udarima u toku letnje i zimske sezone. Česta pojava je neprimereno veliki razvoj turističkih mesta u odnosu na prirodno okruženje i kapacitet. Neravnomernost razvoja vodosnabdevanja i kanalisanja je naročito značajna u slučaju turističkih naselja koja su po pravilu izgrađena u sredinama izuzetne lepote i prirodnih vrednosti, gde problem predstavlja intenzivno zagađivanje voda usled nerešenog pitanja otpadnih voda.

U skladu sa očekivanim razvojem turizma, prioritet predstavlja prečišćavanje otpadnih voda i uopšte usklađen razvoj sa planskim dokumentima.

Uticaj korišćenja voda u rekreativne svrhe je uglavnom vezan za kvalitet površinskih voda. U cilju zaštite reka i jezera, osnovno je izvršiti propisnu sanitaciju prostora namenjenog za rekreaciju, sa izgradnjom sanitarnih čvorova, tuševa i drugog sadržaja.

7. ZEMLJIŠNI RESURSI

7.1. Pedogeografski rejoni

Republika Srbija je kopnena zemlja površine 88 361 km², od čega centralna Srbija obuhvata 55 698 km², Vojvodina 21 506 km² i Kosovo i Metohija 10 887 km². Zemljišni pokrivač Srbije nije velik po površini, ali je značajan po velikom broju sistematskih jedinica, koje su nastale kao posledica raznolikosti uslova postanka i pedogeneze pojedinih tipova zemljišta. Na genezu i evoluciju zemljišta Srbije presudan uticaj imali su geomorfološka građa terena - reljef i njegov promenljiv petrografski sastav kao geološka podloga.

U pogledu reljefa Republika Srbija se može podeliti na dve velike geografske celine približno jednake površine:

1) Panonsku oblast, koju čini prostrana ravnica Vojvodine, Mačve, nisko Posavlje i Podunavlje, kao i brežuljkasti tereni južnog oboda Panonskog basena, kome pripada šabačka Posavina i Pocerina, srpsko Podrinje, valjevska Podgorina, Kolubara, Šumadija, zapadno Pomoravlje, veliko Pomoravlje, Stig i Braničevo;

2) Planinsko-kotlinsku oblast, koja se odlikuje heterogenim geološkim sastavom i sastoji se iz sledećih orografskih celina: južno Pomoravlje, karpatska Srbija, balkanska Srbija, Vlasina i Krajište, Toplica i Jablanica, Ibarsko-Kopaonički kraj, Kosovo sa Drenicom i Stari Vlah sa Raškom.

Gledano prema nadmorskoj visini, nizijski tereni (do 200 m) zauzimaju oko 37% teritorije Republike Srbije. Na brdski (200-500 m) i niskoplaninski (500-1000 m) pojas otpada približno isti deo, od oko 26%, a na planinski (iznad 1000 m) blizu 11%. U pogledu nagiba terena karakteristično je relativno visoko učešće (42,6%) strmih i jako strmih površina (nagib iznad 30%), na kojima se obrazuju plitka zemljišta podložna eroziji i nepogodna za obradu. Zaravnjeni tereni (nagib ispod 5%) do blago nagnuti (5-10%) tereni čine oko jedne trećine zemljišnog prostora, a preostalih 24% otpada na nagibe 10-30%, čije je korišćenje u poljoprivredne svrhe uslovljeno preduzimanjem odgovarajućih mera zaštite.

Na teritoriji Republike Srbije, u skladu sa uslovima nastajanja, izdvajaju se tri pedogeografska rejona.

Prvi pedogeografski rejon predstavlja stepsko i šumsko-stepsko područje Panonske nizije i njen obodni deo koju pokrivaju:

1) aluvijalni nanosi na rečnim terasama, na kojima se razvijaju fluvisoli, semiglejna zemljišta, ritska crnica, močvarnoglejna i halomorfna zemljišta;

2) lesni platoi s černozemom i lesne terase na kojima se razvijaju černozemno oglejeno zemljište i slatine;

3) eolski pesak s tipovima: arenosoli, rendzine i černozemi;

4) Fruška gora i Vršačke planine s heterogenim supstratom na kome se zavisno od njega i od reljefa razvijaju: rendzine, rankeri, eutrična i distrična smeđa, lesivirana i koluvijalna zemljišta.

Drugi pedogeografski rejon prostire se na području valovitog reljefa središnje Srbije na kome preovlađuju tercijarni jezerski sedimenti, karbonatni ili bogati bazama. Klima je semihumidna i zato preovlađuju kserotermnije šume. Na lakšim jezerskim sedimentima razvila se gajnjača - eutrično smeđe (tipično i lesivirano) zemljište, koje dominira u sekvenci: regosol - rendzina - eutrično smeđe - luvisol. Na teškim jezerskim sedimentima pretežno se nalazi smonica. Na manjim površinama lesa nalazi se černozem, a u specifičnim klimolitogenim uslovima i pseudoglej. U južnom delu ovog rejona, zbog izražene erozije ima i mnogo koluvijalnih zemljišta. Na nižim rečnim terasama su, kao i u svakom području, fluvisoli, semiglejna, euglejna i ritska zemljišta.

Treći pedogeografski rejon zauzima planinska područja zapadne i istočne Srbije. To je područje Dinaridskih, Rodopskih, Šarsko-pindskih i Karpatsko-balkanskih planina. Na krečnjačko dolomitskim stenama na najvišim delovima su klakomelanosoli, a uopšteno dominiraju kalkokambisoli i luvisoli. Na kiselim silikatnim stenama u višim zonama i strmijim područjima javljaju se rankeri, a preovlađuju distrična smeđa zemljišta. Na kvarcnim stenama nalazimo manje oaze podzola i smeđih podzolastih zemljišta. Na jako bazičnim stenama javljaju se rankeri, eutrično smeđa, lesivirana zemljišta i smonice.

7.2. Tipovi zemljišta i njihova proizvodna vrednost

Pedološka karta Republike Srbije (Tabela 7.1), predstavlja pravu pedološku zbirku brojnih tipova zemljišta sa njihovim nižim sistematskim jedinicama, od kojih svaka poseduje određena morfološka, hemijska i vodno-fizička, a s tim u vezi, i različita proizvodna svojstva. Neka predstavljaju prirodno plodna zemljišta, sa optimalnim uslovima za postizanje visokih, stabilnih prinosa odgovarajućeg kvaliteta (npr. černozem karbonatni na lesu), dok su neka sa takvim karakteristikama da na njima nije ekonomski opravdana biljna proizvodnja, ili se čak u određenim periodima godine na njima ne formira ni prirodna vegetacija (npr. solončaci i solonjeci). Pojava velikog šarenila u pedološkom sastavu Republike Srbije objašnjava se činjenicom da je zemljište u funkciji delovanja različitih pedogenetskih faktora, koji veoma variraju u vremenu i prostoru.

Tabela 7.1. Tipovi zemljišta na prostoru Republike Srbije sa osnovnim podacima o bonitetnim karakteristikama

Broj	Tip zemljišta	Površina (ha)	Bonitetne karakteristike
1	Kamenjar (Litosol)	77.757	Ozbiljna ograničenja - neproduktivno zemljište
2	Eolski pesak (Arenosol)	86.000	Znatna ograničenja - slabo do srednje produktivno zemljište
3	Zemljišta na krečnjacima Krečnjačko dolomitna crnica (Kalkomelanosol) i Smeđe krečnjačko (Kalkokambisol)	910.000	Znatna do srednja ograničenja - slabo do srednje produktivna zemljišta
4	Humusno silikatno zemljište (Ranker)	324.000	Umerena do znatna ograničenja - produktivno zemljište za livadsko-pašnjačku proizvodnju
5	Černozem	1.200.000	Bez ograničenja - visoko produktivno zemljište
6	Smonica (Vertisol)	680.000	Umerena ograničenja - visoko produktivno zemljište
7	Eutrično smeđe-Gajnjača (Eutrični kambisol)	437.000	Umerena ograničenja - produktivno zemljište
8	Distrično smeđe-Kiselo smeđe (Distrični kambisol)	2.607.000	Znatna ograničenja - slabo do srednje produktivna
9	Zemljišta na serpentinu (Ranker i Eutrično smeđe)	268.000	Znatna do srednja ograničenja - slabo do srednje produktivna zemljišta
10	Pseudoglej	500.000	Umerena do znatna ograničenja - uslovno produktivno zemljište
11	Aluvijalno zemljište (Fluvisol) i Ritska crnica (Humoglej)	675.000	Bez ograničenja do ozbiljnih ograničenja - uslovno mogu biti visoko produktivna (melioracije)
12	Solončak i Solonjec (zaslanjena i alkalizovana zemljišta)	233.000	Znatna ograničenja - slabo do srednje produktivna
Ukupno 1-12		8.836.757

Izvor: Prostorni plan Republike Srbije 2010-2020. godine - (2010)

Sa aspekta pogodnosti za korišćenje u poljoprivredi (bonitet zemljišta) zemljišni potencijal Republike Srbije razvrstan je u osam bonitetnih klasa, pri čemu prve četiri klase predstavljaju bolja zemljišta, a u klase od 5 - 8 uključeni su prostori uglavnom nepogodni za obradu (Tabela 7.2). Gledano za Republiku Srbiju u celini, zastupljenost zemljišta koja su pogodna i nepogodna za obradu je skoro identična. Ograničenja vezana za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju su najmanje izražena u AP Vojvodini, a najviše na Kosovu i Metohiji. Ovo poslednje područje, slično kao i pretežan deo centralne Srbije, odlikuje se velikim rasponima u prirodnoj plodnosti zemljišta po užim geomorfološkim celinama.

Tabela 7.2. Bonitetna struktura produktivnog zemljišta Srbije

Bonitetne klase	POVRŠINA u km^2	STRUKTURA u %
	Srbija	Vojvodina	Središnja Srbija	KiM	Srbija	AP Vojv.	Sred. Srbija	KiM
1	11.650	9.688	1.675	287	14,4	51,4	3,2	2,8
2	9.357	3.284	5.481	592	11,6	17,4	10,6	5,8
3	10.522	3.823	5.383	1.316	13,0	20,3	10,5	13,0
4	8.682	355	7.133	1.194	10,8	1,9	13,8	11,8
Svega pogodno za obradu	40.211	17.150	19.672	3.389	49,8	91,0	38,1	33,4
5	11.073	531	9.002	1.540	13,7	2,8	17,4	15,2
6	20.144	889	17.185	2.070	25,0	4,7	33,2	20,4
7	8.069	193	5.232	2.644	10,0	1,0	10,1	26,1
8	1.178	72	604	502	1,5	0,5	1,2	4,9
Svega nepogodno za obradu	40.464	1.685	32.023	6.756	50,2	9,0	61,9	66,6
Svega produktivna površina	80.675	18.835	51.695	10.145	100,0	100,0	100,0	100,0
Neplodno	7.686	2.671	4.273	742
UKUPNO	88.361	21.506	55.968	10.887

Izvor: Prostorni plan Republike Srbije 2010-2020. godine - (2010)

Proizvodna sposobnost zemljišta uglavnom zavisi od tipa zemljišta, pa su u daljem tekstu navedeni najzastupljeniji tipovi zemljišta na teritoriji Republike Srbije: (1) Kamenjar (Litosol), je nerazvijeno zemljište i sastoji se od trošnog skeleta. Pripada osmoj bonitetnoj klasi zemljišta; (2) Eolski pesak (Arenosol) je nerazvijeno peskovito zemljište. Ova zemljišta nisu pogodna za ratarsku proizvodnju i pripadaju osmoj bonitetnoj klasi; (3) Krečnjačko dolomitna crnica (Kalkomelanosol) i smeđe krečnjačko zemljište (Kalkokambisol). Ova zemljišta se nalaze u sedmoj bonitetnoj klasi i koriste se uglavnom kao prirodni pašnjaci ili su pod šumom, a samo manje površine se koriste kao oranice; (4) Humusno silikatno zemljište (Ranker) se uglavnom koristi za pašnjake i livade, a manje površine kao oranice za proizvodnju krompira, ječma i zobi. Rankeri pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi zemljišta koja nisu pogodna za intenzivnu biljnu proizvodnju; (5) Černozem se uglavnom nalazi u Vojvodini (1.000.000 ha), dok je u ostalim delovima Srbije zastupljen na oko 200.000 ha. Černozem se nalazi u prvoj bonitetnoj klasi, a u uslovima navodnjavanja, postižu se visoki i stabilni prinosi gajenih biljaka; (6) Smonica (Vertisol) je tip zemljišta koji u pogledu pogodnosti za biljnu proizvodnju pripada trećoj bonitetnoj klasi. Smonice su zemljišta sa nepovoljnim vodno-vazdušnim i toplotnim režimom, dok su hemijska svojstva znatno povoljnija; (7) Gajnjača (Eutrični kambisol) pripada drugoj bonitetnoj klasi zemljišta. Pretežno su srednje teška zemljišta, a poseduju veoma povoljan vodno-vazdušni režim. Gajnjače su pogodne za ratarsku, povrtarsku, voćarsku i vinogradarsku proizvodnju; (8) Kiselo smeđe zemljište (Distrični kambisol) pripada petoj ili šestoj bonitetnoj klasi u zavisnosti od stepena nagiba terena na kojem je formirano i od moćnosti soluma. U prirodnim uslovima su pod šumskom vegetacijom, a uzgoj voćarskih i ratarsko-povrtarskih biljnih vrsta je ograničen na manje površine. Zadovoljavajući prinosi se postižu gajenjem krompira, raži, ovsa i ječma; (9) Zemljišta na serpentinu (Ranker i Eutrično smeđe) karakterišu se nepovoljnim fizičkim i hemijskim svojstvima. Uglavnom se koriste kao pašnjaci i livade. Zbog znatnih ograničenja za biljnu proizvodnju pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi; (10) Pseudoglej je zemljište koje se karakteriše nepovoljnim vodnim, vazdušnim i toplotnim režimom, te pripada četvrtoj bonitetnoj klasi. Intenzivnije korišćenje pseudogleja za biljnu proizvodnju je moguće uz primenu kompleksnih meliorativnih mera; (11) Aluvijalno zemljište (Fluvisol) i Ritska crnica (Humoglej) pripadaju trećoj bonitetnoj klasi. Ova bonitetna klasa obuhvata zemljišta koja se koriste za biljnu proizvodnju, ali uz određena ograničenja. Zbog uticaja dopunskog vlaženja soluma poplavnim i/ili podzemnim vodama i mehaničkog sastava, aluvijalna zemljišta i ritske crnice karakteriše nepovoljan vodni, vazdušni i toplotni režim; (12) Solončak i Solonjec (zaslanjena i alkalizovana zemljišta) se zbog nepovoljnih hemijskih i fizičkih svojstava koriste kao prirodni, dosta oskudni pašnjaci. Po pogodnosti za biljnu proizvodnju solončaci i solonjeci pripadaju sedmoj bonitetnoj klasi. Da bi se uključili u fond obradivih zemljišta solončake i solonjece je potrebno meliorisati.

Pošto na teritoriji Republike Srbije ne postoje neka značajnija klimatska ograničenja vezana za biljnu proizvodnju, kod mnogih tipova zemljišta niske bonitetne klase bi se primenom određenih meliorativnih mera, kontrolom sprovedenih mera od strane nadležnih institucija i uz obezbeđenje pristupačnih hraniva, mogli obezbediti znatno povoljniji uslovi za gajenje različitih poljoprivrednih kultura i razvoj stočarstva.

7.3. Poljoprivredna zemljišta Srbije

Prema podacima iz Prostornog plana Republike Srbije 2010-2020. godine (2010. godina) udeo poljoprivrednog zemljišta u ukupnoj teritoriji Republike iznosi oko 63,7% (središnja Srbija - 59,1%, Vojvodina 81,2%, Kosovo i Metohija - 53,2%). Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku (2008. godina), u strukturi poljoprivrednog zemljišta po osnovnim kategorijama korišćenja raspolažemo samo sa podacima koji se odnose na centralnu Srbiju i Vojvodinu (5,083 miliona hektara), gde je evidentno dosta visoko učešće obradivih površina (71,39%). One zauzimaju oko 3,63 miliona hektara, od čega na centralnu Srbiju otpada 55,07%, a AP Vojvodinu 44,93%. Na osnovu obrade podataka, u pogledu smanjenja i povećanja ovih površina u zadnjih 5 godina postoji statistička zavisnost, koja pokazuje da je od dela obradivih površina (oko 42.000 ha oranice i bašte) jedan deo preveden u livade (oko 23.000 ha) i pašnjake (10.000 ha). Važno je istaći da površine pod oranicama i baštama u ovim oblastima Republike Srbije iznose oko 3,3 miliona hektara, što čini 78,5% ukupnog obradivog poljoprivrednog zemljišta. Ovome treba dodati i kultivisane površine pod voćnjacima i vinogradima, koje zahvataju oko 300 hiljada hektara, tako da se 1,45 miliona hektara (28,61%) poljoprivrednih površina ne obrađuje i nalazi pod stalnim livadama i pašnjacima (Grafikon 7.1).

Izvor: Statistički glasnik Republike Srbije, 2008. godine

7.4. Promena namene korišćenja zemljišta

Informacije o zemljišnom pokrivaču, načinu i promenama korišćenja, u periodu 1990-2006. godine na prostoru Evrope prate se preko Corine Land Cover programa analizom baza Corine Land Cover za 2000. i 2006. godinu, u odnosu na prvu Corine Land Cover bazu podataka iz 1990. godine.

Na osnovu analize Agencije za zaštitu životne sredine promena načina korišćenja zemljišta na prostoru Republike Srbije u periodu 1990-2000. godine pokazuje da su najveće promene prisutne u okviru kategorije veštačkih površina, pri čemu se uočava povećanje od 3947 ha. Poljoprivredne površine u posmatranom periodu se smanjuju za 8473 ha. Površine pod kategorijom šuma i poluprirodnih područja se generalno povećavaju za 1975 ha, što je rezultat pošumljavanja poljoprivrednog zemljišta i povećanja područja pod četinarskim i mešovitim šumama. U okviru površine pod vlažnim područjima koju karakteriše klasa kopnenih močvara, uočene su promene od 119 ha je nestalo u periodu 1990-2000. godine. Područja pod vodenim basenima su povećana za 2343 ha, uglavnom zbog izgradnje novih veštačkih jezera.

Analiza Corine Land Cover baze podataka za 2006. godinu pokazuje prisustvo 28 od 44 klasa CLC nomenklature pri čemu dominiraju poljoprivredne površine. Oko 26% ove teritorije zauzima kategorija oranica koje se ne navodnjavaju, 16% zauzimaju kompleksi parcela koje se obrađuju, dok su na 13% pretežno poljoprivredna zemljišta sa značajnim površinama pod prirodnom vegetacijom. Šume i poluprirodna područja pokrivaju skoro 40% zemlje (širokolisne šume-27%). Zemljište klasifikovano kao veštačke površine pokriva skoro 3% teritorije, i ostatak od približno 1.6% klasifikovano je kao vlažno područje i vodeni baseni. Zauzimanje zemljišta urbanim područjima i sportskim i rekreacionim objektima u Republici Srbiji je bilo 351 ha/godišnje u periodu 1990-2006. godine, industrijskim i komercijalnim lokalitetima 127 ha/godišnje, putnom mrežom i pratećom infrastrukturom 2 ha/godišnje i rudnicima, odlagalištima otpada i gradilištima 239 ha/godišnje u istom periodu (Slika 7.1. Zauzimanje zemljišta različitim tipovima ljudskih aktivnosti u periodu 1990-2006. godina - godišnje u ha).

 

Slika 7.1. Zauzimanje zemljišta različitim tipovima ljudskih aktivnosti u periodu 1990-2006. godina - godišnje u hektarima

Promena namene poljoprivrednog zemljišta

Svake godine u Republici Srbiji deo poljoprivrednih zemljišta promeni svoju namenu, koja može da bude privremena ili trajna. Privremena promena namene poljoprivrednog zemljišta nastaje kada se gajenje jedne kulture zamenjuje nekom drugom ili kada se prestaje sa poljoprivrednom proizvodnjom na određenoj površini, pri čemu nastaju livade i pašnjaci. Trajan gubitak poljoprivrednog zemljišta se vezuje za urbanizaciju i razvoj infrastrukture.

Republika Srbija je samo u periodu 1957-1993. godine na osnovu industrijskih, rudarskih, energetskih i saobraćajnih aktivnosti nepovratno izgubila oko 220 000 ha uglavnom najplodnog poljoprivrednog zemljišta. Prema podacima Republičkog zavoda za statistiku u proteklih dvadeset godina udeo poljoprivrednog zemljišta je smanjen za 39074 ha. Udeo poljoprivrednog zemljišta u ukupnoj teritoriji Republike Srbije 1990. godine iznosio je 66,2%, dok je 2010. godine taj udeo 65,7% (bez podataka za teritoriju autonomne pokrajine Kosovo i Metohija). Prema načinu korišćenja poljoprivrednog zemljišta, procentualno najviše je od 1990. godine nestalo vinograda 29 878 ha, pa voćnjaka 18 529 ha. Po površini, najviše je nestalo pašnjaka 164 583 hektara u proteklih dvadeset godina (Tabela 7.3).

Tabela 7.3. Trendovi u promeni namene poljoprivrednih površina Republike Srbije prema načinu korišćenja u ha (bez podataka za teritoriju autonomne pokrajine Kosovo i Metohija)

God.	Oranice i bašte	Voćnjaci	Vinogradi	Livade	Ukupno obradivo	Pašnjaci	Ukupno poljoprivredno
1990	3 367 044	246 438	77 539	580 774	4 271 795	823 400	5 130 581
2010	3 294 922	239 846	57 103	623 838	4 215 709	835 701	5 091 507