Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

5.1.2 Ulov u Dunavu

Dunav, kao najveća reka u Republici Srbiji, predstavlja najznačajniji prirodni resurs sa gledišta ribarstva u otvorenim vodama. Dužina toka kroz Srbiju iznosi 588 km, ali je na znatnoj dužini toka Dunav i granična reka prema Hrvatskoj (137 km) i Rumuniji (230 km). Na slici 5.5 dati su uporedni podaci ukupnog ulova u Dunavu i za teritoriju cele Srbije. Za period 1990-2002. godine, prosečan ulov u otvorenim vodama Srbije iznosio je 1004 ± 365.84 tone, dok je za Dunav prosečna vrednost ulova iznosila 482.5 ± 155.02 tone. Ulov u Dunavu i pored opšte tendencije pada tokom vremena, istovremeno raste po učešću u ukupnom ulovu u Srbiji. Ulov iz Dunava činio je 36.2-58.7% ukupnog ulova u Srbiji. Tendencija je da se privredni ribolov sve više orijentiše ka Dunavu. Kada se razmatra ribolov na Dunavu, neophodno je uzeti u obzir činjenicu da je on na više od polovine svoga toka kroz Srbiju granična reka. Od 90-tih godina prošlog veka primećen je porast ribolovnog pritiska (posebno su bili izraženi neki vidovi krivolova) na rumunskoj strani Dunava, što je svakako, budući da se radi o istom fondu ribe, imalo uticaja na ulov sa naše strane, dok je ribolovni pritisak na hrvatskoj strani gornjeg dela Dunava bitno smanjen već duži niz godina. Time potreba regulisanja ribarstvenog upravljanja u pograničnim vodama i prekogranična saradnja izbijaju među veoma važne potrebe u okviru administrativnog upravljanja ribljim fondom.

Slika 5.4. Komparativni prikaz ulova u Dunavu u odnosu na ulov na teritoriji cele Srbije.

5.1.3 Trend ulova ciljnih vrsta

Trend ulova morune i drugih anadromnih jesetarskih vrsta do 2006. godine, kad je uveden desetogodišnji moratorijum ribolova morune, ukazuje na prelov. Uprkos stalnom trendu pada produkcije i ulova morune u basenu Dunava zbog izgradnje đerdapskih brana, prekida migratornog puta, smanjenja dostupnosti prirodnih plodišta i održanja visokog ribolovnog napora i stope eksploatacije, nacionalnom legislativom koja je regulisala ribolov morune u oblasti zaštitnih mera posle 2004. godine smanjena je prvobitna minimalna dužina dozvoljenog ulova sa 250 cm SL na 210 cm SL za ženke i 180 cm SL za mužjake morune, što je i pored nominalno ujednačenog ulova vrlo brzo dovelo do ukupnog pada prosečne veličine ulovljenih ženki morune i udela ikre sa (nezadovoljavajućih) jedva 14 % na (besprizornih) manje od 5 % u tom ulovu. Tako loš trend nosio je veliku opasnost od pada fonda morune kao prirodnog resursa na nivo koji ne samo da neće biti moguć za bilo kakvu ribarstvenu eksploataciju, već i opasnost neumitnog iskorenjenja ove vrste u Dunavu. Zbog takve ugroženosti fonda morune i dugog (>15 godina) minimalnog perioda oporavka tog fonda, sve konzervacione mere (ribolovne, akvakulturne, hidrotehničke) koje mogu doprineti njegovom očuvanju i oporavku imaju strateški prioritet u svim vremenskim opsezima. I fond drugih vrsta migratornih jesetrovki u Dunavu u sličnom je stanju i zahteva isti odnos kao što se predlaže i za morunu, a pored velike ekonomske vrednosti kavijara jesetarskih vrsta, veliki značaj ima i očuvanje njegove proizvodnje i održivog privrednog ribolova jesetrovki, kao tradicionalne delatnosti đerdapske regije sa donjim Podunavljem.

Ulov svih glavnih ribolovno atraktivnih vrsta riba nizijskih ekosistema, sem jesetarskih vrsta (kečige i morune), pokazuje stalni lagani trend porasta (Slika 5.5), a za tri vrste koje su pored izrazito željenog lova privrednih ribara, ujedno i najčešća ciljna lovina rekreativnih ribolovaca taj trend je izrazito snažan. Sem što generalno govori o dobrom stanju ekosistema koji obezbeđuju takav rast žetve, ovaj trend koji počinje posle 2003. godine upućuje na pozitivne efekte mera Programa upravljanja ribarskim područjima nakon 2003. godine kojima je bila propisana, a zatim i administrativnim merama i merama nadzora implementirana obaveza sprovođenja elemenata monitoringa na ribolovnim vodama, od kojih je kontrola i evidencija ulova od strane korisnika ribarskih područja bila jedan od najvažnijih. U prilog tome govori i blagi porast evidentiranog ulova kečige sa jedva 10 t do 2003. godine na čak 90 t 2004. godine, sa kasnijim ujednačavanjem ulova na nivo 13 - 46 t godišnje. Ovakvo veliko variranje godišnjeg ulova pre govori o još nedovoljno dobro implementiranom sistemu evidencije ulova od strane korisnika, nego o fluktuacijama u produkciji izazvanim uzrocima u samim ekosistemima nizijskih kopnenih voda (Dunav, Sava, Tisa i Velika Morava), koji imaju zadnjih tridesetak godina relativno ujednačene produkcione mogućnosti. Takođe, u prilog tome govori i nagli evidentirani porast ulova smuđa i soma koji nisu u znatnijoj meri u tim godinama unošeni poribljavanjem, pored još većeg evidentiranog porasta ulova šarana, kojim su jedino ribolovne vode nizijskih ribarskih područja bile masivno poribljavane u datom periodu. U prilog trenda porasta ulova ovih vrsta prevashodno zbog poboljšane evidencije kao mere korisničkog i administrativnog upravljanja, a ne poribljavanja, govori i nagli porast odmah od početka implementacije Programa upravljanja ribarskim područjima, a ne nakon nekoliko godina posle započetih i izvršenih poribljavanja.

Slika 5.5. Trendovi ulova po ribolovno atraktivnim vrstama za period 1997-2008. godine

5.1.4. Procena sadašnjeg stanja ribljih resursa

Procena stanja ribljih resursa izvršena je na osnovu podataka o relativnoj prirodnoj produkciji u odnosu na potencijalnu prirodnu produkciju pojedinih ribolovno atraktivnih vrsta riba (obe vrednosti izražene su za manje brdsko-planinske ribolovne vode u kg/km, a za ribolovne vode nizijskih ekosistema u kg/ha). Podaci su preuzeti iz Srednjoročnih programa unapređenja ribarstva (rađenih 2003. godine) i Programa upravljanja ribarskim područjima (rađenih 2008. godine) i dati za najbliže poredive lokalitete i sekcije pojedinih ribolovnih voda za koje je bilo moguće naći te podatke. Parametar ocene stanja je indeks (%) koji ukazuje na ostvarenje potencijalne prirodne produkcije za datu ribolovnu vrstu (potočna pastrmka, potočna mrena, klen, skobalj, šaran, deverika, smuđ) u datoj ribolovnoj vodi.

Obim dostupnosti podataka u programskim i upravljačkim dokumentima oba ciklusa upravljanja ukazuje da u samoj metodologiji izrade ima velikih propusta koji nisu bili otklonjeni na vreme merama administrativnog upravljanja. Imajući to u vidu, ostaje nejasno kako su na osnovu takvih podataka realno upravljali korisnici ribarskih područja. Veoma je mali broj programa upravljanja koji ovakve podatke uopšte sadrže, a indikativno je da se procene potencijalne produkcije za pojedine ribolovne vode u periodu od samo pet godina vrlo bitno razlikuju, te je neophodno ustanoviti koji metod procene potencijalne prirodne produkcije se uzima kao referentni.

Uz sve ograde koje gore navedeni nedostaci mogu podići, treba reći da je stanje fonda pojedinih vrsta na različitim ribarskim područjima i u raznim ribolovnim vodama vrlo različito.

Kod vrsta brdsko-planinskih ribolovnih voda, stanje fonda potočne pastrmke 2008. godine generalno je lošije u odnosu na 2003. godinu u ribolovnim vodama sliva Kolubare, Crnog Timoka i Drine, a uglavnom mnogo bolje u oba Rzava i Đetinji, ali je procentualno zadovoljavajuće do vrlo dobro svuda osim u Gradcu, Crnici, ivanjičkoj Moravici, Seči reci i Godljevači. Kod potočne mrene, u Resavi, Radovanjskoj reci, Seči reci i Velikom Rzavu njen fond je u odličnom stanju u odnosu na 2003. godinu, dok je u drugim ribolovnim vodama postao lošiji tokom posmatranog perioda. Fond klena je u porastu u većini reka (samo u Crnom Timoku je nešto lošiji nego 2003. godine, mada i ovo deluje kao artefakt s obzirom na drastično drugačiji navedeni potencijal produkcije), kao i fond skobalja (sem u ivanjičkoj Moravici, gde je lošiji nego 2003. godine).

Stanje fonda šarana pokazuje na Savi kod Šapca izuzetno poboljšanje, na Dunavu kod Karataša u drastičnom je padu, dok je fond deverike na oba lokaliteta u dobrom stanju, ali je u drugim ribolovnim vodama (delovi Save i Dunava u blizini Beograda) u veoma lošem stanju. Stanje fonda smuđa i u Savi i u Dunavu vrlo je dobro i očigledno stabilno tokom posmatranog petogodišnjeg perioda, a visoka realna prirodna produkcija jasno govori o tome.

Iako su podaci relativno malobrojni u odnosu na rasprostranjenje i zastupljenost pojedinih ribolovno atraktivnih vrsta u ribolovnim vodama Srbije i mada postoje metodološki propusti, mogu se izvući uslovni zaključci da stanje fonda ribljih vrsta koje su ciljne u ribolovu (rekreativnom i privrednom) verovatno nije ograničavajući faktor razvoja ribolovne delatnosti (rekreativne, pre svega), ali da propise što pre treba urediti i primeniti i kapacitet administrativnih i korisničkih upravljača podići na način koji će obezbediti jasan uvid u stanje fonda onih vrsta koje se ciljno love, na osnovu čega je moguće odgovarajućim merama pravovremeno i efikasno reagovati.

5.1.5. Uticaj na životnu sredinu

Uticaj na životnu sredinu ispoljava se pre svega u uticaju na strukturu i stanje zajednica riba u ribolovnim vodama kroz selektivan - ciljni izlov pojedinih vrsta riba koje se smatraju ribolovno atraktivnim, bilo sa komercijalnog stanovišta (za privredne ribare zbog cenovne kategorije koju imaju), ili kroz njihovu rekreativnu vrednost (koja uključuje i prethodnu kategoriju, ali ju je teško u takvom smislu valorizovati). Međutim, u ovim razmatranjima treba uzeti u obzir i dejstvo drugih antropogenih faktora (upuštanje komunalnih i drugih otpadnih voda u vodotokove bez tretmana prečišćavanja, regulacija rečnih tokova, izgradnja brana, eksploatacija šljunka, sadnja plantaža topola i dr.) na stanje akvatičnih ekosistema kao životne sredine, čiji se uticaj često ispoljava u drastičnijem obliku od onog vezanog za ribolovno opterećenje. Takođe, aktivnosti vezane za programe poribljavanja, koji najčešće nisu usklađeni sa izvornim sastavima ihtiozajednica, u značajnoj meri utiču na sastav i strukturu ribljih populacija. Ovim aktivnostima, između ostalog (gde je najizrazitije potpuno odsustvo veze između regulative rečnog transporta i očuvanja samosvojnosti biodiverziteta akvatičnih ekosistema) pospešuje se širenje alohtonih i invazivnih vrsta.

Slika 5.6. Udeo pojedinih ekoloških grupa - migratorne-anadromne jesetrovke, nepredatorske (omnivorne, planktivorne i herbivorne) vrste i predatorske (piscivorne: smuđ, som i štuka) vrste riba u ukupnom ulovu u nizijskim vodenim ekosistemima Srbije

 

S obzirom na način kako je do sada vođena evidencija ulova pojedinih vrsta riba na ribarskim područjima, uvid u združeni ekosistemski uticaj privrednog i rekreativnog ribolova može se izvršiti na podacima o udelu ulova anadromnih jesetrovki, piscivornih predatora (soma, smuđa i štuke), herbivornih (beli amur), planktivornih (tolstolobici) i omnivornih (sve ostale vrste iz kategorije "bele ribe", šaran i linjak) vrsta riba u ukupnom ulovu u ribolovnim vodama Srbije (Slika 5.6). Rezultati ukazuju na stalni pad ulova migratornih jesetrovki, što ukazuje na pogubne antropogene efekte po fond ove grupe ekosistemski, genetički i evoluciono značajne ekološke i biogeografske grupe riba. Takođe, od 2004. godine postoji izražen trend promene udela dveju osnovnih ekoloških grupa, piscivornih predatora i nepredatorskih vrsta riba u ulovu. Za razliku od perioda pre 2004. godine, kada su nepredatorske vrste riba (kečiga, amuri, tolstolobici, nekvalitetna "bela riba", šaran, linjak i dr. vrste) činili između 60% i 90% ulova, posle 2004. godine njihov udeo pada na ispod 50%, dok udeo predatorskih vrsta u ukupnom ulovu raste na preko 50% ukupnog ulova. Takav trend može se smatrati posledicom izmenjenog (i to pozitivno) stanja ekosistema, ali ukazuje i na promenjen vid ribolovnog pritiska ka predatorskim vrstama koje su kao ekonomska kategorija (I kvalitetna i cenovna klasa) atraktivnije za ribolov i predstavljaju dominantno ciljne vrste, što se mora uzeti u obzir prilikom propisivanja mera u okviru planiranja režima upravljanja ribolovnim vodama radi održanja ekosistemske stabilnosti ribolovnih voda.

5.2. Gajenje riba

Podaci o akvakulturi preuzeti iz statističkih publikacija izdatih od strane Zavoda za statistiku Republike Srbije i Privredne komore Srbije jedini su postojeći u periodu koji je prethodio izradi ove strategije i moraju se uzeti sa rezervom, s obzirom da ne postoji ustanovljen zakonski osnov, institucionalni okvir, niti mehanizam prikupljanja ove vrste podataka, te se ne zna izvor publikovanih podataka. Poslednji publikovani podaci datiraju iz 2005. godine.

5.2.1. Uzgojni sistemi

Na teritoriji Republike Srbije, gajenje riba se obavlja u toplovodnim (šaranskim) i hladnovodnim (pastrmskim) ribnjacima, stacionarnim i kaveznim, uz male površine ograđenih, ili pregrađenih delova prirodnih i antropogenih voda koje se koriste u svrhu uzgoja. Postoje dva ribnjaka namenjena gajenju jesetarskih vrsta, jedan aktivan i jedan duže vremena zapušten, koji se po svojim karakteristikama mogu smatrati specifičnim. Pre procesa privatizacije, koji je otpočeo 2003. godine, 95% ribnjaka nalazilo se u vlasništvu državnih preduzeća. Ribnjaci koji su bili u privatnom vlasništvu spadali su u kategoriju malih ribnjaka, kako po površini, tako i po proizvodnim kapacitetima. Danas je proces privatizacije u završnoj fazi.

5.2.2. Toplovodni ribnjaci

Sadašnje površine pod toplovodnim (šaranskim) ribnjacima iznose oko 12 000 ha, ali se oko 20% nalazi van funkcije, tako da oko 10 000 ha predstavlja aktivne površine na kojima se odvija proizvodnja. Gajenje riba u toplovodnim ribnjacima vezano je za prostore AP Vojvodine, gde se nalazi oko 97% ovih ribnjačkih površina. Na prostoru južno od Dunava i Save, ukupna površina toplovodnih ribnjaka iznosi oko 330 ha. Ribnjaci su konstruisani na neplodnom zemljištu, napajanje je vodom iz reka (Dunav, Tisa, Begej, Tamiš), iz kanalskog sistema Dunav-Tisa-Dunav, kao i bunarskom vodom. Osnovna vrsta u uzgoju je šaran (Cyprinus carpio), prateće vrste su beli amur (Ctenopharyngodon idela), beli i sivi tolstolobik (Hypophthalmicthys molitrix, Aristichthys nobilis) i u manjoj meri predatorske vrste som (Silurus glanis), smuđ (Stizostedion lucioperca) i štuka (Esox lucius). Preovlađujući tip proizvodnje je poluintenzivan. Šaran se kod nas gaji u dvogodišnjem (10%), u trogodišnjem (60%) i četvorogodišnjem i višegodišnjem ciklusu (30%).

5.2.3. Trend proizvodnje u toplovodnim ribnjacima

U ukupnoj proizvodnji na toplovodnim ribnjacima uzgoj konzumne ribe učestvuje sa oko 70%, preostalih 30% predstavlja uzgoj mlađi. Publikovani podaci o proizvodnji u toplovodnim ribnjacima postoje za period 1985-2001. godina i u Tabeli 5.2 dat je njihov prikaz.

U proizvodnji izrazito dominira šaran, dok je proizvodnja predatorskih vrsta malog obima i jako varira. Analiza podataka ukazuje na postojanje četiri karakteristična perioda: a) period 1985-1989. godina, odlikuje relativno ujednačen nivo proizvodnje; b) period 1990-1995. godina, odlikuje pad proizvodnje posebno naglašen u 1991. godini; v) period 1996-1998. godina, odlikuje porast proizvodnje i dostizanje vrednosti sa početka posmatranog vremenskog niza; g) period 1999-2001. godina, nagli pad proizvodnje. Karakteristični periodi koincidiraju sa prelomnim društvenim događanjima u regionu (raspad SFRJ devedesetih, NATO bombardovanje 1999).

Tabela 5.2. Proizvodnja ribe u toplovodnim ribnjacima (u tonama) za period 1985-2001. godina.

Godina	Ukupno	Šaran	Smuđ	Som	Linjak	Štuka	Ostale
1985	8619	6369	8	47	68	5	2122
1986	9273	6463	10	42	24	5	2729
1987	8909	6808	6	13	57	7	2108
1988	9048	6523	3	42	60	7	2408
1989	8129	6311	9	21	12	2	1774
1990	4830	4302	93	23	6	6	400
1991	4204	2791	3	19	3	0	1388
1992	5523	3433	15	30	45	1	1999
1993	4819	3524	29	33	2	387	844
1994	4888	3764	0	3	4	0	1117
1995	5196	3807	81	14	1	1	1292
1996	6275	4301	15	42	7	128	1782
1997	7055	4784	49	25	10	248	1939
1998	9322	8049	19	12	0	71	1171
1999	6095	4729	9	22	0	42	1293
2000	6115	4442	4	19	0	1	1649
2001	5217	3764	2	19	174	1	1257

Za poslednjih 9 godina ne postoje zvanični statistički podaci. Prema podacima iz stručne literature, godišnjih izveštaja i relevantnih objavljenih procena, ukupna proizvodnja u toplovodnim ribnjacima za ovaj period varira u rasponu 8 000 - 10 000 tona godišnje. Od ukupne proizvodnje toplovodnih vrsta 85-95% čini proizvodnja šarana. Relativna produkcija (proizvodnja po jedinici površine) kreće se od nekoliko stotina kilograma, pa do preko 2 000 kg/ha, dok se prosečna proizvodnja kreće u rasponu 800 - 1100 kg/ha.

5.2.4 Hladnovodni ribnjaci

Pastrmski ribnjaci, kao čvrsti, bazenski građevinski objekti, locirani su u brdsko planinskim područjima Srbije. Procenjuje se da su prirodne pogodnosti za ekonomski povoljan vid ovakve akvakulture, posebno sa politikom i praksom, te tehnologijom dosad primenjenivanom u toj oblasti, blizu plafona potencijala koji postoji u Srbiji. Tačan broj i površina ovih ribnjaka nisu poznati, jer veći broj malih ribnjaka izgrađenih u poslednjih nekoliko godina nije evidentiran. Smatra se da ukupna površina pastrmskih ribnjaka u Srbiji iznosi 13-14 ha. Vodom se napajaju iz izvora, planinskih potoka i reka sa I klasom kvaliteta vode. Većina ovih ribnjaka kaskadnog je tipa i predimenzionirana je u odnosu na količinu dostupne vode. Uzgaja se dužičasta pastrmka (Oncorhynchus mykiss). Primenjuje se intenzivan tip proizvodnje, 90% hrane je uvoznog, a 10% domaćeg porekla. Nakon 1991. godine postojao je pad proizvodnje pastrmskih ribnjaka (Tabela 5.2) do nivoa od svega 32% od zabeležene komparativne vrednosti. Za poslednjih deset godina ne postoje zvanični statistički podaci o proizvodnji dužičaste pastrmke. Prema podacima iz stručne literature, godišnjih izveštaja i relevantnih objavljenih procena, ukupna proizvodnja u pastrmskim ribnjacima za ovaj period varira u rasponu 2 000 - 2 500 tona godišnje (25% mlađi, 75% konzumne ribe). Većina ribnjaka radi sa 5 do 50% kapaciteta, što rezultira niskom produkcijom po jedinici zapremine (12-15 kg/m³).

Razlozi za ovako nisku proizvodnju su uglavnom nedostatak obrtnih sredstava i problemi sa potrebnim količinama vode. Upotrebom savremenih i kvalitetnih hraniva, produktivnost je povećana i stepen konverzije od 1 - 1.3 porediv je sa svetskim standardima, ali je ukupno proizvodnja dužičaste pastrmke vrlo mala.

Postoje dva ribnjaka, jedan u privatnom vlasništvu, a drugi u sastavu lokalnog ribolovačkog udruženja, koji proizvode mlađ potočne pastrmke (Salmo trutta) za potrebe poribljavanja otvorenih voda.

Tabela 5.3. Proizvodnja konzumne ribe i mlađi u pastrmskim ribnjacima u tonama

Godina	Proizvodnja (t)	Izlov konzumne ribe (t)
1985	1286	677
1986	1586	998
1987	1427	1215
1988	1426	1198
1989	1764	1233
1990	1987	1145
1991	3441	1703
1992	1828	1315
1993	1586	1037
1994	1544	1180
1995	1546	1100
1996	1835	1164
1997	1878	1318
1998	1812	1277
1999	1141	801.7
2000	1095	670.8
2001	1100	565.1