Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

4.1.2.2.1. Fauna beskičmenjaka

Specijska raznovrsnost faune beskičmenjaka u Republici Srbiji je nedovoljno istražena, a za mnoge grupe organizama još uvek nisu formirane posebne faunističke liste za Srbiju, već je biodiverzitet pojedinih grupa obrađivan samo zbirno za teritoriju bivše Jugoslavije, odnosno za Republiku Srbiju i Crnu Goru.

Entomofauna Srbije je bogata i raznovrsna, kako u pogledu ukupnog broja predstavnika i grupa različitog sistematskog ranga, tako i u odnosu na faunu šireg područja Evrope i Palearktika. Po ukupnom bogatstvu i relativnoj zastupljenosti vrsta, a posebno po bogatstvu endemita različitog ranga, Republika Srbija se sa širim prostorima Balkanskog poluostrva ističe kao jedno od područja najvećeg diverziteta insekata u Evropi. Treba istaći da ova fauna još ni izbliza nije dovoljno proučena, te se sa sigurnošću u ovom trenutku ne može dati tačan broj vrsta insekata prisutnih na prostorima Srbije. Nepoznanica je i status ugroženosti pojedinačnih vrsta. Do sada je registrovano 208 vrsta od međunarodnog značaja. Takođe je još uvek nedovoljno valorizovana vrednost insekata kao biološkog resursa. Za pojedine grupe insekata je poznat jedino zbirni broj vrsta za teritorije Republike Srbije i Crne Gore, jer u dostupnoj literaturi još uvek ne postoje posebni podaci za Republiku Srbiju (Tabela 4.3).

Tabela 4.3. Brojčani pokazatelji registrovanih vrsta insekata u Srbiji

(Stevanović, V., Vasić, BV. eds. (1995). Biodiverzitet Jugoslavije sa pregledom vrsta od međunarodnog značaja, Biološki fakultet, Univerzitet u Beogradu, Ekolibri, Beograd)

Grupa	Red	Srbija/Srbija i Crna Gora
Apterygota	Protura	~20*
	Collembolla	228
	Diplura	28
Exopterygota	Ephemeroptera	76
	Odonata	56
	Dictuoptera	22*
	Orthoptera	192*
	Cheleutoptera	1
	Plecoptera	72*
	Auchenorrhyncha	570
	Heteroptera	>700
	Thysanoptera	89
Endopterygota	Megaloptera	2*
	Raphidioptera	9*
	Nuroptera	87*
	Coleoptera	>10.000**
	Trichoptera	>150
	Lepidoptera	1440* (>4.000**)
	Diptera	>10.000**
	Hymenoptera	>10.000**

* podaci za teritoriju Srbije i Crne Gore zbirno
** procenjene vrednosti za teritorije Srbije i Crne Gore zbirno

Brojnost vrsta ostalih grupa beskičmenjaka na području Republike Srbije prikazana je u Tabeli 4.4. Osim za pojedine grupe organizama, kao što su Nematodes, Anostraca, Notostraca, Conchostraca i Amphipoda, za koje su dostupni podaci o broju vrsta u Republici Srbiji posebno, za većinu grupa su dostupni jedino zbirni podaci za Srbiju i Crnu Goru.

Tabela 4.4. Pokazatelji brojnosti različitih taksonomskih grupa beskičmenjaka u Srbiji

Taksonomska grupa	Srbija/Srbija i Crna Gora	Međunarodno značajne i endemične vrste
Rhizopoda (Protozoa)	236*	11
Rotatoria	327*	4
Nematodes	139	-
Oligochaeta (kopnene vode)	77*	-
Lumbricina (Oligochaeta)	79*	17
Gastropoda	400*	74
Cladocera (Crustacea)	91*	3
Copepoda (Crustacea)	72*	-
Anostraca (Crustacea)	8	1
Notostraca (Crustacea)	2	-
Conchostraca (Crustacea)	8	7
Amphipoda (Crustacea)	33	12
Opiliones (Arachnida)	73*	9
Pseudoscorpiones	200*	31

* zbirni podaci za teritoriju Srbije i Crne Gore

Nacionalnom regulativom je strogo zaštićenim vrstama proglašeno 569 vrsta beskičmenjaka, od čega 73 predstavnika Arachnida, 4 Branchiopoda, 29 vrsta Chilopoda i Diplopoda, 25 Entognatha, 337 Insecta, 35 Malacostraca, jedan predstavnik Bivalvia, 60 Gastropoda i pet predstavnika Oligochaeta. Zaštićenim vrstama proglašene su 154 vrste beskičmenjaka, od čega 4 predstavnika Arachnida, 145 Insecta, 3 Gastropoda, jedan predstavnik Hirudinea i jedan Oligochaeta.

4.1.2.2.2. Fauna kičmenjaka

Procenjeno je da u Republici Srbiji živi preko 579 vrsta kopnenih kičmenjaka (slatkovodne ribe i kolouste, vodozemci, gmizavci, ptice i kopneni sisari), što čini preko 50% evropske kičmenjačke faune.

Registrovano je 98 vrsta riba i kolousta na teritoriji Republike Srbije (Ribe koje su predmet komercijalnog i sportskog ribolova opisane su u poglavlju Riblji resursi). Ukupno 13 vrsta je predloženo za Crvenu listu kičmenjaka Srbije, a registrovano je i 19 taksona od međunarodnog značaja. Strogo zaštićenim vrstama je proglašeno 4 vrste paklara i 26 vrsta riba, a zaštićenim 34 vrste riba.

Teritoriju Srbije nastanjuju 44 vrste vodozemaca i gmizavaca, sa još oko 55 intraspecijskih taksona, što čini 49% evropske herpetofaune. Kako su u toku revizije pojedinih taksona, njihovim eventualnim izdizanjem na nivo vrste svakako da će ovaj broj biti i veći. Strogo zaštićenim vrstama je proglašeno 18 vrsta vodozemaca i 18 vrsta gmizavaca, a zaštićenim 3 vrste vodozemaca i 2 vrste gmizavaca.

Broj vrsta ptica svih kategorija (gnezdarice, vrste koje zimuju u Srbiji, koje se registruju pri seobi, potencijalno prisutne) kreće se oko 345, odnosno 74% evropske onritofaune. Od 300 vrsta koje se gnezde na Balkanu, 253 (84%) je registrovano u Srbiji. Trajnom zabranom lova zaštićeno je 196 vrsta (Zakon o lovstvu, 1993). Strogo zaštićenim vrstama ptica je proglašeno 307 vrsta, a zaštićenim 35 vrsta.

Do sada je u Srbiji registrovano 98 vrsta sisara, odnosno preko 50% od ukupne teriofaune Evrope. Strogo zaštićenim vrstama sisara proglašeno je 50 vrsta, a zaštićenim 30 vrsta, dok se 68 vrsta nalazi na Preliminarnoj Crvenoj listi kičmenjaka Srbije. Na Evropskoj Crvenoj listi nalazi se 16 vrsta.

4.1.2.2.2.1. Lovne vrste

Krupni sisari, kao komponente biodiverziteta, imaju višestruki značaj pri razmatranju problema održivog korišćenja bioloških resursa. U tom smislu, posebno se izdvajaju autohtone vrste divljih papkara u Srbiji (srna - Capreolus capreolus, divlja svinja - Sus scrofa, evropski jelen - Cervus elaphus, divokoza - Rupicapra rupicapra), kao i evropski zec - Lepus europaeus (Lagomorpha). Kao najznačajnije lovne vrste, one imaju direktan tržišni ekonomski značaj i predstavljaju izvor dobiti kako za lokalne zajednice tako i celokupnu privredu zemlje, kroz aktivnosti sportskog lova i prihode iz pratećih, sekundarnih delatnosti vezanih uz lovnu privredu.

Krupni papkari imaju značajnu ulogu u ekosistemima koje nastanjuju, utičući kroz trofičke mreže i interspecijske odnose i na ukupan diverzitet živog sveta u njima, kao i na njihovu strukturu, elastičnost, održanje i način korišćenja. Tu se prepoznaje uloga papkara kao "ključnih" i "kišobran" vrsta. Vrste papkara koje nastanjuju Srbiju su i na nacionalnom i na širem regionalnom nivou često objekti planiranja i realizacije različitih projekata i programa zaštite zbog smanjene brojnosti populacija i suženog areala, usled destrukcije prirodnih staništa ili prekomernog iskorišćavanja. Stoga se krupni papkari često koriste i kao "flagship" vrste za privlačenje pažnje za ovakve projekte i programe, prvenstveno zbog njihovog ekonomskog značaja i zainteresovanosti javnosti za njihovo očuvanje.

Pokazatelji i trendovi brojnosti populacija odabranih lovnih vrsta predstavljeni su u tabeli 4.5.

Tabela 4.5. Brojnost populacija odabranih lovnih vrsta na teritoriji Srbije (1986-2005)
(Program razvoja lovstva Srbije 2001-2010; Lovački savez Srbije)

Vrsta	1986.	2005.*	Indeks 86.-05. (86.=100)
Srna	103.896	106.441	102,4
Zec	588.325	608.423	103,4
Divlja svinja	15.970	17.215	107,8
Evropski jelen	5.542	4.099	74,0
Divokoza	767	600	78,2

* nisu uključeni podaci sa teritorije Kosova i Metohije

Generalno stanje vrsta lovne divljači u Republici Srbiji nije na zadovoljavajućem nivou. Opštu sliku karakteriše mala brojnost populacija, narušena polna i uzrasna struktura. Populacije mnogih vrsta (evropski jelen, divokoza) beleže najmanju brojnost od kada se ona beleži na ovim prostorima. Izrazita je regionalna neujednačenost u distribuciji i brojnosti divljači. Najbolja situacija je u AP Vojvodini, dok je mnogo nepovoljnija u centralnim delovima Srbije, a na teritoriji Kosova i Metohije poprima upravo alarmantna obeležja.

Kako je lovni turizam prepoznat kao jedna od mogućnosti za ubrzani razvoj celokupne turističke ponude i ekonomskog razvoja Republike Srbije, u narednom periodu se očekuje pojačan pritisak na lovne resurse, mada on neće biti podjednako distribuiran između različitih vrsta. Tendencije u korišćenju krupnih sisara, kao što su evropski jelen i divlja svinja su ka formiranju ograđenih lovišta za intenzivan uzgoj i komercijalni lov, te se u tom smislu može očekivati i smanjeni lovni pritisak na populacije u slobodnoj prirodi. Međutim, populacije onih vrsta koje se ne mogu efikasno uzgajati u ograđenom prostoru (srna, divokoza, zec), u slobodnoj prirodi će i dalje biti izložene lovu i krivolovu od strane domaćih lovaca. Stepen tog pritiska u budućnosti je sada teško proceniti, jer će zavisiti od broja lovaca i njihovih materijalnih mogućnosti, primene kaznenih odredbi i efikasnosti čuvarske službe kao i stepena ukupnog ekonomskog stanja u zemlji. U proteklom periodu, usled ekonomsko-političke krize u zemlji, smanjen je obim legalnih lovnih aktivnosti, ali je značajno povećan obim krivolova.

Poslednjih godina, kao perspektivan vid korišćenja lovnih resursa se javlja i farmerski uzgoj divljači. Iako bi proizvodnja bila prevashodno usmerena ka inostranom tržištu, deo proizvoda (meso) bi svakako bio plasiran i na domaće tržište, čime bi bila izvršena supstitucija proizvoda dobijenih iz slobodne prirode. Cenovna konkurentnost bi svakako dodatno smanjila pritisak na resurse iz prirode.

Prema trenutnim pokazateljima, obim i način korišćenja indikatorskih resursa lovnih vrsta ne vodi njihovom iscrpljivanju i nestajanju. Korišćenje je u najvećoj meri regulisano planskim dokumentima, pa se ne očekuju eventualne populacione katastrofe. Ipak, nestručno sprovedene mere upravljanja u pojedinim regionima dovode do lokalnih pojava značajno smanjene brojnosti populacija lovnih vrsta. Trofejni odstrel može dovesti do izvesnog narušavanja uzrasne strukture populacije, kao i njene genetičke varijabilnosti. Za sada se malo zna o ekološkim i genetičkim posledicama ovakvih aktivnosti kod nas. Sa druge strane, neselektivni odstrel, bilo kao posledica loših upravljačkih mera, bilo kao posledica krivolova, dovodi u pojedinim regionima do značajnog smanjenja brojnosti indikatorskih vrsta.

4.1.2.3. Agrodiverzitet

Agrodiverzitet obuhvata razne životinje, biljke i mikroorganizme neophodne za održanje funkcije agro-ekosistema, njihove strukture i procesa proizvodnje hrane. Jedan od veoma značajnih aspekata zaštite biodiverziteta nalazi se u mogućnosti genetičkog osvežavanja domestifikovanih biljnih i životinjskih vrsta koje su doživele osiromašenje genetičkog diverziteta. Smatra se da je od 2719 rasa i njihovih hibrida domestifikovanih životinja (goveče, ovca, koza, svinja, konj, magarac) 391 u opasnosti da iščezne, dok je 295 već iščezlo, a da je od tog broja njih čak 200 bilo prisutno na prostorima Evrope i bivšeg SSSR-a. Autohtone sorte gajenih biljaka i rase domaćih životinja rezultat su dugotrajnog procesa selekcije od strane čoveka i prirodnih uslova karakterističnih za područje u kome su nastale. Agrarna politika u Republici Srbiji, kao i u drugim delovima sveta, promovisala je jednosmernu selekciju i korišćenje hibridnog semena u cilju postizanja većeg prinosa i proizvodnje u poljoprivredi. Rezultat ovog trenda je ozbiljan gubitak genetičkih resursa, kako biljnih sorti tako i životinjskih rasa koje se tradicionalno uzgajaju.

Tradicionalna znanja (tradicionalna poljoprivredna praksa) i kulturno nasleđe ruralnih sredina su bitan deo agrobiodiverziteta. Biljni i životinjski genetički resursi su izuzetno značajni za razvoj ruralnih sredina, ali je istovremeno očuvanje tih resursa uslovljeno, između ostalog, još uvek nedovoljno aktivnom ulogom ruralnog stanovništva u negovanju, održivom korišćenju i ekonomskom vrednovanju agrobiodiverziteta.

Odeljenje za priznavanje sorti u Upravi za zaštitu bilja Ministarstva poljoprivrede, trgovine, šumarstva i vodoprivrede sastavilo je liste sorti gajenih biljaka (registri priznatih i privremeno priznatih sorti). Prema ovim registrima, u prethodnih pet decenija u Srbiji je razvijeno preko 1200 sorti poljoprivrednog bilja: oko 80 jednogodišnjih i višegodišnjih vrsta gajenih biljaka, preko 740 sorti strnih i prosolikih žita, preko 170 sorti industrijskog bilja, preko 70 sorti krmnog bilja, preko 120 sorti povrća, preko 40 sorti voća, preko 50 sorti vinove loze i 6 sorti hortikulturnog i lekovitog bilja.

Veliki broj kultura koje se gaje u Srbiji imaju svoje divlje srodnike, koji rastu samoniklo u prirodnim ekosistemima. U Srbiji je u okviru prirodnih, u prvom redu šumskih ekosistema, konstatovano prisustvo 122 vrste divljih voćaka razvrstanih u 23 familije i 38 rodova. U autohtonoj flori Srbije prisutni su rodonačelnici sorti jabuka (Malus silvestris, Malus florentina i Malus dasyphyla), krušaka (Pirus communis, Pirus amygdaliformis), šljiva (Prunus cerasifera, Prunus spinosa), trešanja (Prunus avium), višanja (Prunus fruticosa), oraha (Juglans regia), nekih vrsta badema (Prunus amygdalis), lešnika (Corylus avellana), kestena (Castanea sativa), maline (Rubus ideus), ogrozda (Rubes glossularia), crvene ribizle (Ribes petraeum, Ribes multiflorum), jagoda (Fragaria vesca, Fragaria viridis, Fragaria moschata) i dr. Realna je pretpostavka da je prostor Republike Srbije primarni genetički centar za većinu vrsta voćaka koje se danas gaje, na šta ukazuje njihovo veliko prisustvo u prirodnim, u prvom redu šumskim ekosistemima.

Očuvanje genetičkih resursa gajenih biljaka se u Srbiji sprovodi u vidu in situ i ex situ zaštite. In situ zaštita obuhvata zaštitu autohtonih i starih sorti gajenih biljaka na njihovim prirodnim staništima u vidu "on farm" zaštite, obično na površinama individualnih poljoprivrednih proizvođača. Prisutniji oblik zaštite biljnih genetičkih resursa u Srbiji je ex situ zaštita. Najveći značaj u ex situ zaštiti imaju banke biljnih gena i nacionalne kolekcije koje se čuvaju u različitim naučnim institucijama (instituti i fakulteti). Nacionalna kolekcija banke biljnih gena je privremeno smeštena u Institutu za kukuruz u Zemun Polju, a njeno formiranje i održavanje je u nadležnosti Banke biljnih gena u Batajnici, koja se nalazi u sklopu Direkcije za nacionalne referentne laboratorije. U ovoj kolekciji se nalazi 4238 uzoraka biljnih genetičkih resursa: 2983 uzoraka žitarica, 367 industrijskih biljaka, 214 povrća, 285 krmnog bilja i 389 uzoraka lekovitog i aromatičnog bilja.

U cilju konzervacije i očuvanja životinjskih genetičkih resursa predviđeno je očuvanje najugroženijih rasa, posebno onih čija brojnost populacija padne ispod 1200 jedinki (prema kriterijumu FAO). U Srbiji se trenutno sprovodi uglavnom in situ konzervacija. Prioriteti konzervacije su uglavnom orijentisani na očuvanje rasa koje su najugroženije, u cilju očuvanja lokalno adaptiranih vrsta kojima preti iščezavanje. Ministarstvo zaduženo za poljoprivredu godinama unazad preduzima aktivnosti u vezi promovisanja i podrške očuvanju autohtonih rasa s ciljem sprečavanja daljeg gubitka genetičkih resursa domaćih životinja.

Od domaćih autohtonih rasa treba pomenuti predstavnike porodice Bovidae: domaćeg bivola, koji predstavlja potomka divljeg azijskog bivola i izuzetno otpornu, prevashodno radnu životinju sa dobrim potencijalima i za proizvodnju mesa. Buša predstavlja potomka izumrle vrste Bos brachyceros i njeni različiti sojevi naseljavaju brdsko-planinske regione Srbije. Takođe se kao posebna rasa kod nas javlja i podolac, kao potomak vrste Bos primigenus - tur, koji je izumro, a ranije je naseljavao široka prostranstva Panonske nizije. Kod nas se zadržao u svega nekoliko zapata na prostoru AP Vojvodine. U poslednjih dvadeset godina sa naših prostora je gotovo iščezlo kolubarsko goveče koje je dosta podsećalo i bilo filogenetski srodno podolcu.

Od domaćih autohtonih vrsta treba istaći i balkansku kozu koja naseljava brdsko-planinski region Crne Gore i Srbije. Veoma je dobro prilagođena na visokoplaninska staništa i pašnjake. Na našim prostorima se kao domaća ovca pojavljuje pramenka koja naseljava staništa koja se protežu od Crnogorskog primorja, pa preko brdsko-planinskog područja Srbije sve do Save i Dunava. Na celom ovom prostoru pojavljuje se veći broj sojeva ove ovce. Naročita pažnja se posvećuje očuvanju domaće mlečne rase bardoka, kao i najugroženijih sojeva pramenke: pirotski, sjenički, krivovirski, vlaško-vitorogi, kao i lipske ovce i cigaje. U okviru porodice Suidae - svinje, značajna je domaća rasa mangulica koja se gaji u vojvođanskoj ravnici, zatim moravka u dolini reke Morave i resavka iz doline Resave.

Od kopitara potrebno je istaći rasu domaći brdski konj koji je, prema najvećem broju podataka, potomak vrsta Equus gmelini i Equus przewalskii, a koji se gaji u brdsko-planinskom regionu i predstavlja autohtonu rasu naših prostora. Osim za ovu rasu, programi zaštite se realizuju i za rasu nonius. Potrebno je stimulisati i konzervaciju genetskog fonda domaćeg magarca, jer je ekonomski interes za gajenje magaraca trenutno mali. Među domestifikovanim predstavnicima porodice Canidae, šarplaninac, jugoslovenski trobojni gonič i posavski gonič su značajne autohtone rase. U odnosu na pernatu živinu, potrebno je konstatovati da je nekontrolisani uvoz hibridne živine praktično doveo do potpunog iščezavanja ranije zastupljenih lokalnih rasa. Pre svega, potrebno je učiniti napore u pogledu evidentiranja malih zapata jagodinske ćurke koja je izuzetno otporna i koja je očuvala sve značajne vitalne i reproduktivne karakteristike, kao i ostalih jata sačuvanih autohtonih rasa.

Poseban značaj ima i genofond autohtonih sojeva mikroorganizama, sa značajnim potencijalom za primenu u medicini, farmaciji, poljoprivredi, prehrambenoj industriji i drugim privrednim sektorima. Značajan doprinos ukupnom agrobiodiverzitetu daju i mnoge samonikle biljne i životinjske vrste, kao i mikroorganizmi u zemljištu, koji su bitne komponente ovih ekosistema.

Značajni ekonomski potencijal autohtonih sorti biljaka i životinja, pored njihove uloge izvora genetičkog diverziteta u aktivnostima selekcionisanja i oplemenjivanja gajenih sorti, može se sagledati u poljoprivrednoj proizvodnji koja bi nosila oznake "organskih proizvoda" i "proizvoda sa geografskim poreklom".

Problemi očuvanja i korišćenja genetičkih resursa u Republici Srbiji nisu regulisani na odgovarajući način, s obzirom da još uvek nije donet zakon, ili odgovarajući podzakonski akt, kojim će biti regulisano očuvanje i korišćenje biljnih i životinjskih genetičkih resursa. Donošenje ovog zakona predstavlja jedan od prioriteta budućih aktivnosti na polju zaštite i upravljanja agrobiodiverzitetom.