Nacionalna strategija održivog korišĆenja prirodnih resursa I dobara

6.1.3. Podzemne vode

Podzemne vode se dominantno koriste za vodosnabdevanje stanovništva. Teritoriju Srbije izgrađuje šest hidrogeoloških celina, specifičnog geološkog sastava i hidrogeoloških svojstava. Ukupno raspoloživi potencijal podzemnih voda procenjuje se na oko 67,5 m³/s, od čega aluvijalne izdani imaju najveći kapacitet oko 44 m³/s, slede karstne izdani sa oko 14 m³/s, a zatim izdani koje pripadaju tzv. "sporoobnovljivim" izdanima (tercijarne naslage) oko 9,5 m³/s (Tabela 6.4).

Tabela 6.4. Ocena potencijalnih količina i kapaciteti postojećih izvorišta podzemnih voda (l/s)

Hidrogeol. celine	Aluvion	OVK	neogen	karst	pukotins	Ukupno
Bačka	1058/6474	1586/2150	372/463	0/0	0/0	3016/9087
Banat	396/2916	1984/2763	59/84	0/0	0/0	2439/5763
Srem	160/6220	340/550	296/296	0/0	0/0	796/7066
Mačva	1078/6798	0/0	0/0	30/100	0/0	1108/6898
Grad Beograd	5736/8090	0/0	210/695	0/0	0/0	5946/8785
Središnja Srbija	2585/9930	0/0	845/1725	430/1475	0/180	3860/13310
Istočna Srbija	620/1055	0/0	60/240	1711/2977	0/0	2391/4272
Jugozapadna Srbija	242/572	0/0	140/330	1614/7549	0/0	1996/8451
Zapadna Srbija	1051/1735	0/0	60/120	397/1887	17/26	1525/3768
Vojvodina	1614/15610	3910/5463	727/843	0/0	0/0	6251/21916
Centralna Srbija	10956/27115	0/0	1115/2660	2917/10147	17/206	15005/40128
Kosovo i Metohija	356/1065	0/0	200/450	1265/3841	0/0	1821/5356
Ukupno	12926/43790	3910/5463	2042/3953	4182/13988	17/206	23077/67400

Podzemne vode aluvijalnih izdani su pod direktnim uticajem površinskih rečnih voda, tako da njihov kvalitet zavisi od kvaliteta ovih voda. Takođe, hidromorfološki pritisci na rečne tokove (sniženje dna rečnog korita, sa konsekventnim sniženjem nivoa vode) utiču i na količine podzemnih voda aluvijalnih izdani.

Vode karstnih izdani karakteriše izuzetan kvalitet, veoma mala mineralizacija, ali i u okviru karstne sredine postoje problemi zamućivanja voda u periodima hidrološkog maksimuma, kao i nepovoljni uslovi zaštite od zagađivanja, što zahteva posebnu prevenciju kod potencijalnih, kao i ležišta u eksploataciji.

Izvorišta u tercijarnim naslagama su karakteristična po tome što su vodonosni slojevi formirani uglavnom u peskovitim horizontima u naizmeničnom smenjivanju sa slabo propusnim glinama, najčešće do dubina 150-250 m, otežano prihranjivanje i povoljni uslovi zaštite od zagađivanja

Zbog manje direktne izloženosti antropogenim uticajima, podzemna voda se dominantno koristi za snabdevanje stanovništva i drugih korisnika vodom za piće. Pojedina područja (Bačka, Banat i deo Srema) praktično u potpunosti se oslanjaju na ovaj resurs, ugrožavajući ga prekomernim crpenjem.

6.1.4. Mineralne vode

U Republici Srbiji je registrovano oko 1200 pojava mineralnih, termalnih i termomineralnih voda. Izuzetno visokom temperaturom izdvajaju se izvori i bušotine-bunari na lokalnostima Vranjske i Jošaničke banje i buštine-bunari u Bogatiću i Sijerinskoj banji, kao i preko 10 bušotina-bunara u Vojvodini.

Mineralne vode se uglavnom koriste u industrijskoj proizvodnji za flaširanje, termalne i termomineralne upotrebljavaju se u balneološke i rekreativne svrhe, a u manjoj meri termalne vode se koriste kao izvori geotermalne energije.

Procenjeno je da se od registrovanog toplovodnog potencijala koristi neznatan deo (oko 1% obnovljivih rezervi).

6.2. Korišćenje voda

6.2.1. Snabdevanje vodom stanovništva

Pod snabdevanjem stanovništva vodom podrazumeva se obezbeđenje visokokvalitetne vode za domaćinstva i druge potrošače (ustanove, bolnice, škole, restorane i dr.). Prema nalazima Instituta za javno zdravlje Srbije u 2006. godini na fizičko-hemijsku ispravnost ispitano je 55.978 uzoraka vode za piće, od kojih je 10.232 ili 18,28% bilo neispravnih. Najveći procenat uzoraka sa fizičko-hemijskom neispravnošću registrovan je u Srednjebanatskom okrugu i iznosio je 100%, zatim Severnobanatskom okrugu 99,10% i Zapadnobačkom okrugu 77,69%. Najmanji procenat uzoraka sa fizičko-hemijskom neispravnošću registrovan je u Moravičkom okrugu 0,89%. Rezultati ispitivanja ukazuju da fizičko-hemijsku neispravnost u više od 20% ispitivanih uzoraka. Ima ukupno 61 ili 40,40% kontrolisanih centralnih vodovodnih sistema.

Najčešći parametri fizičko-hemijske neispravnosti su, pored povećane mutnoće i boje, i povišene koncentracije amonijaka, nitrata, nitrita, gvožđa, mangana, kao i povećan utrošak kalijum-permanganata.

Podaci o bolestima povezanim sa hemijskom kontaminacijom vode za piće nisu evidentirani.

Zakonska regulativa u oblasti kvaliteta vode za piće nije usklađena sa Direktivom o kvalitetu vode namenjene za ljudsku potrošnju (98/83/EZ).

Postoje značajne regionalne razlike u kvalitetu vode za piće između centralne Srbije i Vojvodine. Glavni problem u centralnoj Srbiji je da je više od 40 % uzoraka bilo bakteriološki zagađeno i nije zadovoljavalo kriterijume kvaliteta. U Vojvodini, osnovni problemi sa fizičkim i hemijskim parametrima kvaliteta vode su: zamućenost, gvožđe, nitrati, arsen i mangan, čiji je nivo prirodno povećan. Na mnogim područjima podzemne vode ne mogu da se koriste za piće bez prethodnog prečišćavanja. Većina izvorišta vode za piće nedovoljno je zaštićena od koncentrisanih i rasutih zagađivača i eksploatacije peska i šljunka iz aluvijonih naslaga, tako da postoje značajni rizici od izbijanja epidemija.

Iskorišćeni kapacitet postojećih izvorišta podzemnih voda za vodosnabdevanje, prema podacima iz Vodoprivredne osnove Republike Srbije (VOS, 2002. godina), iznosi oko 23 m³/s, odnosno oko 1/3 raspoloživog potencijala, od čega stanovništvo koristi oko 45%, industrija i javna potrošnja čine oko 25 %, dok je ostalih 30 % potrošnja pri preradi vode i gubici u mreži. Nepovratni gubici kod vodosnabdevanja procenjuju se na oko 20% zahvaćene vode. Prosečna specifična potrošnja vode po stanovniku u Srbiji iznosi oko 350 l/st·dan (za gradove oko 400, a za sela oko 250 l/st·dan).

Prema pokazateljima datim u tabelama 6.5 i 6.6, oko 80% stanovništva obuhvaćeno je javnim sistemima za vodosnabdevanje, ali je još uvek oko 10% stanovništva bez ove vrste vodosnabdevanja. Oko 2/3 stanovništva ima priključak na javnu mrežu vodosnabdevanja, s tim da se procenjuje da je ukupno oko 80% stanovništva priključeno na vodovodnu mrežu.

Tabela 6.5. Opremljenost stanova instalacijama vodovoda

Godina	Ukupno stanova (hiljada)	Opremljenost ukupno (%)	Javni vodovod		Individualno snabdevanje i slično
			(hilj.)	(%)	(hilj.)	(%)
1991.	2.547	89	1.910	75	357	14
2002.	2.744	92	2.113	77	411	15

Tabela 6.6. Broj stanovnika i korisnika javnog vodosnabdevanja i kanalisanja (2002. godina)

Područje	Broj stanovnika	Korisnici vodovoda		Korisnici kanalizacije
		(broj)	(%)	(broj)	(%)
Vojvodina	2.053.731	1.818.153	89	581.017	28
Centralna Srbija	5.601.981	4.088.633	73	3.090.276	55
Ukupno Srbija bez Kosmeta	7.655.712	5.906.786	77	3.671.293	46

6.2.2. Snabdevanje industrije vodom

Potrošnja vode za potrebe industrijskih potrošača zavisi od obima industrijske proizvodnje i primenjenih tehnoloških postupaka. Od 1981. godine, kada je u industriji i rudarstvu (uključujući i termoenergetske komplekse koji koriste za hlađenje recirkulacione sisteme) potrošena 1,1 milijarda m³ vode, potrošnja vode se stalno smanjuje, tako da je u 1991. godini iznosila oko 600 miliona m³ vode (uključujući i Kosovo i Metohiju). Iste godine je za potrebe termoenergetskih kompleksa, koji za hlađenje koriste protočnu vodu iskorišćeno 2,65 milijardi m³ vode (uključujući i Kosovo i Metohiju). U toku 2004. godine u prerađivačkoj industriji i za potrebe vađenja rude i kamena upotrebljeno je oko 190 miliona m³ vode. Procenjuje se da su količine vode za potrebe termoenergetskih kompleksa ostale na sličnom nivou. Podaci o potrošnji vode u industriji su nedovoljno pouzdani, zbog nedostatka merenja i nepotpunog izveštavanja korisnika.

Snabdevanje industrije vodom obavlja se pretežno iz sopstvenih sistema za zahvatanje i transport vode, a samo delom iz javnih vodovoda, što otežava kontrolu stvarnog korišćenja ovog resursa.

Korišćenje voda za hlađenje

Kod termoelektrana, vode se koriste za hlađenje na dva načina: recirkulacijom i protočno, dok se kod termoelektrana - toplana voda koristi i za prenos toplotne energije. U Tabeli 6.7. dat je pregled svih izgrađenih termoelektrana i termoelektrana - toplana, sa osnovnim karakteristikama, vrstom rashladnog sistema, količinama vode koje se koriste i izvorom voda.

Tabela 6.7. Potrošnja vode za rad termoelektrana i termoelektrana-toplana

Termoelektrana	Snaga na pragu ukupno (MW)	Sistem za hlađenje	Potr. vode za hlađenje (m^3/h)	Izvor rashladne vode reka/akum.
JP Termoelektrane "Nikola Tesla"
TENT A	1 482	p	180 000	Sava
TENT B	1 160	p	144 000	Sava
TE Kolubara A	238	p	46 400	Kolubara
TE Morava	100	p	18 700	V. Morava
UKUPNO "Nikola Tesla"			389 100
JP Termoelektrane Kostolac
TE Kostolac A	281	p	43 500	Dunav
TE Kostolac B	579	p	93 600	Dunav
UKUPNO Kostolac			137 100
JP Panonske elektrane
TE-TO Novi Sad	208	p	28 400	Dunav
TE-TO Zrenjanin	100	r	360	Begej
Sremska Mitrovica	45	p	7 500	Sava
UKUPNO Panonske elektrane			36 260

Legenda: p - protočna, r - recirkulaciona

6.2.3. Navodnjavanje

Postojeće stanje prikazano je na osnovu dokumentacije o sistemima za navodnjavanje koja se nalazi u javnim vodnim preduzećima. Sistemi za navodnjavanje su neravnomerno zastupljeni na teritoriji Republike Srbije (Tabela 6.8). Najviše sistema ima u AP Vojvodini, i to onih sa površinom manjom od 500 ha (oko 70%).

Tabela 6.8. Postojeći sistemi za navodnjavanje

	Izgrađeni sistemi za navodnjavanje
	broj	hektara	moguća potrošnja vode 103 m^3/god
Vojvodina	238	91.083	152.069
Centralna Srbija	41	8.160	14.691
Ukupno	279	99.243	166.760

*Izvor: Vodoprivredna osnova Srbije, 2002. godine

Postojeći sistemi se nedovoljno koriste (Tabela 6.9), a godišnja količina zahvaćene vode za navodnjavanje procenjuje se na oko 70-75 miliona m³ vode.

Tabela 6.9. Korišćenje sistema za navodnjavanje*

Godina	Navodnjavane površine (ha)
	Vojvodina	Centralna Srbija	Ukupno
2000	30.188	8.160	38.459
2001	21.288	5.557	26.845
2002	25.942	3.746	29.688
2003	32.809	4.208	37.017
2004	25.058	3.014	28.072

*Izvor: Republički zavod za statistiku, 2005. godine

Analiza postojećeg stanja navodnjavanja pokazuje da dostignuti stepen učešća navodnjavanja u poljoprivred­noj proizvodnji Republike Srbije ne zadovoljava, a razlozi za to su brojni:

1) nepovoljan položaj poljoprivrede u celini, sa nerešenim problemima u proizvodnji, preradi i prometu poljoprivrednih proizvoda;

2) neodgovarajući tretman navodnjavanja (dopunska mera stabilizacije poljoprivredne proizvodnje, kojom se neutrališu nepovoljni efekti suša), što je uticalo na njegovu kampanjsku primenu i zadržavanje tradicionalnog prilaza poljoprivredi, uključujući i setvenu strukturu;

3) izostanak osnovnih uslova za uspešnu primenu navodnjavanja: koma­sacija, arondacija i ukrupnjavanje poseda, a zatim stvaranje ekonomskih uslova za drugačiju organizaciju proizvod­nje i plasmana tržišnih viškova i slično;

4) veći broj izgrađenih sistema ne ispunjava projektom utvrđene zadatke;

5) izgradnja i održavanje sistema za navodnjavanje zahteva značajna sredstva.

6.2.4. Hidroenergetika

Korišćenje hidroenergetskog potencijala

Hidropotencijal je najznačajniji obnovljivi energetski resurs Republike Srbije i iznosi oko 17000 GWh. Od ukupno iskoristivog hidroenergetskog potencijala, na objektima većim od 10 MW do sada je iskorišćeno oko 60%, uzimajući u obzir polovinu potencijala na zajedničkim vodotokovima. Orjentisanost je bila na iskorišćenje najvećih hidropotencijala (Dunav i Drina), kao i potencijala manjih ali hidroenergetski povoljnih vodotokova: Vlasine, Uvca, Visočice i dr. U prenosnu mrežu elektroenergetskog sistema uključeno je 13 hidroelektrana, koje u ukupnoj proizvodnji električne energije u Republici Srbiji učestvuju sa oko 30%.

6.2.5. Ribogojstvo

Ova oblast je obrađena i prikazana u poglavlju broj 8 - Riblji resursi osnovnog teksta Nacionalne strategije.

6.2.6. Turizam, sport i rekreacija

Veoma je širok spektar korišćenja javnih voda u rekreativne svrhe: organizovane i divlje plaže na rečnim tokovima neposredno uz naselja, korišćenje tokova za sportove na vodi, razvoj vikend naselja, razvoj turističkih centara, korišćenje tekućica za sportski ribolov i dr.

Po rasprostranjenosti i masovnosti ističe se korišćenje voda u rekreativne svrhe neposredno uz naselja, čemu doprinosi i smanjena ekonomska moć stanovništva. Može se računati da u ovoj aktivnosti učestvuje preko 15% populacije. Ove aktivnosti se obavljaju upravo u kritičnom periodu malovođa, kada je kvalitet voda najnepovoljniji, zbog uticaja neprečišćenih otpadnih voda iz naselja, industrije i poljoprivrede.

Prostorni raspored korisnika vodnih resursa u rekreacione svrhe nije najpovoljniji. Razvoj rekreacionih aktivnosti otežan je povećanjem urbanizacije, kao i činjenicom da postoje protivrečni interesi sa drugim korisnicima voda i prostora.

Banjski turizam je, zahvaljujući prirodnom potencijalu i utemeljenoj tradiciji, u Republici Srbiji dostigao veliku afirmaciju. Bogatstvo termomineralnim vodama (samo u središnjoj Srbiji 155 000 m³/dan) omogućilo je formiranje četrdesetak specifičnih lečilišno-turističkih centara. Većina banja dobro je opremljena za sve vrste balneoterapije (kupatila, hidroterapija, zatvoreni i otvoreni bazeni, uređena izvorišta). Naročito su poznate Vrnjačka i Niška Banja koje su međunarodnog ranga, a zatim Sokobanja, Mataruška Banja, Bukovička i druge. Pored ovih balneološko-rehabilitacionih centara, u Republici Srbiji se razvija još oko tridesetak manjih koji imaju lokalni značaj, manje povoljnu infrastrukturu i znatno niži stepen osposobljenosti i opremljenosti.

Značaj termomineralnih i mineralnih voda u zdravstvenom turizmu zahteva zaštitu ovih izvora od neracionalnog korišćenja, bez obzira da li se sada koriste u ove svrhe ili ne. U razvoju zdravstvenog turizma posebno mesto zauzimaju klimatsko-lečilišni centri.

U poznatim klimatskim mestima Republike Srbije koja, zahvaljujući nadmorskoj visini i lokalnim mikroklimatskim uslovima, imaju dužu tradiciju u razvoju srednjeplaninskog i niskoplaninskog turizma, već su formirani značajni turistički centri (Zlatibor, Zlatar, Divčibare, Ivanjica).

Broj dolazaka i noćenja u svim turističkim centrima je gotovo dvostruko manji nego devedesetih godina prošlog veka. Tako je, primera radi, broj noćenja u banjskim mestima 2004. godine iznosio oko 1,8 milion, dok je broj noćenja u 1990. godini bio 3,4 miliona.