Diqqatning fiziologik mexanizmlari juda murakkab. Masalan, ma’lum vaqt
oralig’ida doimiy ta’sir ko’rsatayotgan seskantiruvchilar orasidan biror-bir yangi
seskantiruvchini ajratib olish uchun ma’lum mexanizmlar zarur. Psixologiya
bo’yicha adabiyotlarda, odatda, mexanizmlaming seskantiruvchilami filtrlovchi
ikki asosiy: periferik va markaziy guruhlari ko’rib chiqiladi.
Periferik
mexanizmlarga his-tuyg’u organlarini sozlashni kiritish mumkin.
Kuchsiz
tovushni eshitgan odam tovush kelgan tomonga qaraydi, shu vaqtning o’zida
mos keluvchi mushak nog’ora pardasining ta’sirchanligini oshirgan holda uni
tortadi.
D.E. Brodbentning fikricha, diqqat - axborotni, aynan, kirib kelishda,
ya’ni periferiyada tanlab o’tkazuvchi filtr. U, agar odam bir vaqtning o’zida turli
axborotni ikki qulog’i bilan qabul qilgan bo’lsa, lekin qo’llanmaga binoan, faqat
chap qulog’i bilan qabul qilishi zarur bo’lgan holatda, o’ng
quloqqa uzatilgan
axborot umuman qabul qilinmaganligini aniqladi. Keyinchalik periferik
mexanizmlar axborotni fizikaviy xususiyatlariga ko’ra
tanlab o’tkazishi
aniqlandi.
Diqqatning
markaziy
mexanizmlari bir xil nerv markazlarining
qo’zg’alishi, boshqalarining tormozlanishi bilan bog’liq. Nerv qo’zg’alishining
kuchi bilan bog’liq bo’lgan tashqi ta’sirlami ajratish aynan shu darajada sodir
bo’ladi.
Kuchli qo’zg’alish u bilan bir vaqtda sodir bo’lgan kuchsiz
qo’zg’alishni siqib chiqaradi va psixik faoliyatning muvofiq yo’nalishda
kechishini belgilaydi. Lekin bir vaqtning o’zida ta’sir ko’rsatib, bir-birini
kuchaytiruvchi bir yoki ikki seskantiruvchilaming qo’shilish ehtimoli ham
mavjud.
Diqqatning fiziologik asoslari
haqida gap yuritilganida, yana ikki muhim
hodisa: nerv jarayonlarining irradiatsiyasi va dominantlik haqida aytib o’tish
joiz. CH. SHerrington tomonidan belgilangan va akademik I.P. Pavlov
tomonidan keng qo’llanilgan nerv jarayonlarining induktsiyasi qonuniga binoan,
bosh miya po’stlog’ining biror sohasida yuzaga keladigan qo’zg’alish boshqa
sohalarining tormozlanishiga sabab bo’ladi (baravar induktsiya) yoki miya
ushbu sohasining tormozlanishi bilan almashinadi (ketma-ket induktsiya).
Irradiatsiya hodisasi sodir bo’ladigan bosh miya po’stlog’i sohasida qo’zg’alish
uchun qulay sharoitlar yaratilgani uchun darajalar oson ishlab chiqariladi, yangi
shartli aloqalar samarali tarzda o’matiladi. Bu fiziologik jarayonlar diqqatni
ta’minlaydi.
A.A. Uxtomskiy tomonidan oldinga surilgan dominantlik tamoyiliga ko’ra,
miyada doimo ma’lum vaqt ichida nerv markazlari faoliyatini belgilab beruvchi
va shu bilan inson hulq-atvoriga ma’lum yo’nalganlik bag’ishlovchi
qo’zg’alishning vaqtincha hukmron o’chog’i mavjud bo’ladi. Dominantlik
175
xususiyatlariga asoslangan holda nerv tizimiga keluvchi impulslar to’planadi va
jamlanadi, shu vaqtning o’zida boshqa
markazlar faolligi susayadi, buning
hisobiga qo’zg’alish kuchaytiriladi. Bu xossalarga binoan, dominantlik
qo’zg’alishning barqaror o’chog’i hisoblanadi, bu esa o’z navbatida diqqat
jadalligini mustahkamlovchi nerv mexanizmini tushuntirishga imkon yaratadi.
SHunday bo’lsada, na nerv jarayonlari induktsiyasi qonuni, na dominantlik
ta’limoti
diqqatning, ayniqsa, ixtiyoriy diqqatning mexanizmlarini to’laligicha
ochib bera olmaydi. SHuning uchun, hozirgi zamon fanining taraqqiyoti
diqqatning fizilogik mexanizmlarini tushuntirib berishga urinayotgan qator
kontseptsiyalaming paydo bo’lishiga olib keldi. Hozirgi zamon tadqiqotchilari
neyrofiziologik jarayonlarga ko’proq e’tibor ajratadilar. Sog’lom odamlarda
diqqatning zo’riqishi sharoitlarida miyaning istalgan sohasida biolektrik
faollikning o’zgarishlari yuzaga kelishi aniqlandi. Bu faollikni peshona sohasida
joylashgan neyronlaming alohida turi faoliyati bilan bog’laydilar. Neyronlaming
birinchi turi - «yangilik detektorlari» yangi rag’batlar ta’sirida faollashadilar va
ularga o’rganib qolish darajasiga ko’ra faollikni kamaytiradilar.
Ulardan farqli
ravishda «kutish» neyronlari organizm dolzarb ehtiyojni qondirish qobiliyatiga
ega bo’lgan ob’ekt bilan uchrashganidagina qo’zg’aladilar.
SHunday qilib, diqqat bir-biri bilan o’zaro bog’langan miya tuzilmalarining
yaxlit tizimi faolligi bilan ta’minlanadi. Diqqat fiziologik mexanizmlarining o’ta
murakkab tuzilishi va lining tabiatiga nisbatan qarama-qarshi nuqtai nazarlar
diqqatning bir qator psixologik nazariyalarining paydo bo’lishiga olib keldi.
Diqqatning nazariyalari orasida T. Ribo nazariyasi keng ommalashgan
nazariya hisoblanadi, uning fikricha, diqqat har doim hissiyotlar bilan bog’liq
bo’lib, ular yordamida yuzaga keladi. Uning fikriga ko’ra, ixtiyoriy diqqatning
jadalligi va davomiyligi diqqat ob’ekti assotsiatsiyalangan
emotsional holatning
jadalligi va davomiyligi bilan ta’minlaganligi sababli, T. Ribo hissiyotlar va
ixtiyoriy diqqat o’rtasidagi alohida uzviy bog’liqlikni ko’ra oldi.
Bundan tashqari, T. Ribo diqqat doimo organizmning jismoniy va
fiziologik holatlarining o’zgarishlari bilan birgalikda kechishini uqtiradi. Bunda
diqqat tabiatini tushuntirishda Ribo harakatlarga alohida o’rin ajratadi. Uning
fikricha, diqqatning jamlanganlik holati organik reaktsiyalar bilan birga diqqatni
ma’lum darajada tutib turishning zaruriy sharti sifatida namoyon bo’ladigan
tana, yuz, gavda, oyoq-qo’llar qismlarining harakatlari bilan birgalikda kechadi.
Biror-bir ob’ektda diqqatni jamlash va ushlab qolishga ketkaziladigan urinish
har doim fiziologik asosga ega bo’ladi.
Bu holatga, Riboning fikri bo’yicha,
mushak zo’riqishi mos keladi, diqqatning chalg’ishi esa, mushak charchog’i
bilan bog’liq bo’ladi. Bundan kelib chiqadiki, ixtiyoriy diqqat siri, Ribo nuqtai
176
nazariga ko’ra, harakatlami boshqarish qobiliyatidan iborat. SHuning uchun
ushbu nazariya
Do'stlaringiz bilan baham: 
