N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

eksteroretseptiv sezgilar,
ulaming retseptorlari tana yuzasida joylashgan bo Tib, 
tashqi muhit jismlari va hodisalarining xossalarini aks ettiradi, ular tashqi olam 
daraklarini qabul qilishni ta’minlaydi va bizning ongli hulq-atvorimiz uchun 
asos yaratadi; 
interoretseptiv sezgilar
(organik), retseptorlari tananing ichki 
organlari va to’qimalarida (oshqozon va ichaklar, yurak va qon-tomir tizimining 
devorlarida) joylashadi va ichki organlar holatini aks ettiradi; 
proprioretseptiv
189

---

sezgilar,
retseptorlari mushaklar va paylarda joylashadi, ular tana holati va 
harakatlri haqida ma’lumot yetkazadi, harakatlarimizni boshqaradi.
Eksteroretseptorlami ikki guruhga ajratish mumkin, bular aloqador va 
distant retseptorlardir. 
Aloqa retseptorlari
ta’sirlanishni ularga ta’sir 
ko’rsatuvchi ob’ektlar bilan bevosita aloqada bo’lgan holatda uzatadilar - sezish 
va ta’m bilish retseptorlari shunday faoliyat yuritadilar. 
Distant retseptorlar
uzoqlashgan ob’ektdan tarqalayotgan ta’sirga nisbatan ta’sirlanadilar; distant- 
retseptorlarga ko’rish, eshitish retseptorlari kiradi. 
Hid bilish sezgilari
eksterotseptsiyaning bu kenja sinflari o’rtasidagi o’rtacha holatni egallaydilar.
190

---

Sezish tarkibiga taktil sezgilar (qo’lning tegib ketishini sezish) bilan bir 
qatorda yetarlicha mustaqil bo’lgan 
- haroratli sezgilar turi kiradi, ular 
organizm va atrof-muhit o’rtasidagi issiqlik boshqaruvi va issiqlik almashinuvi 
jarayoni uchun ahamiyatlidir. Taktil va eshitish sezgilari o’rtasidagi oraliq 
holatni tebranma sezgilar egallaydi.
Insonning atrof-muhitda o’z yo’nalishini aniqlashining umumiy jarayonida 
statik va kinestetik sezgilar katta ahamiyatga egadirlar. 
Statik sezuvchanlik
tanamizning fazodagi holatini aks ettiradi. Uning retseptorlari ichki quloqning 
vestibulyar apparatida joylashgan. Tana holatining yer tekisligiga nisbatan tez- 
tez va keskin o’zgarib turishi bosh aylanishiga olib kelib mumkin.
Kinestetik sezgilar
deb, tana alohida qismlarining holatlari va harakatlarini 
his etishga aytiladi. Shunga o’xshash sezgilarsiz tana turli qismlarining 
baravariga muvofiq harakatlari, gavda holatini tutib turish, barqaror muvozanat, 
turli ixtiyorsiz harakatlami (shartsiz refleks harakatlari, ko’nikmalari va h.k.) 
nazorat qilish bilan bog’liq bo’lgan qiyinchiliklarga duch kelishimiz mumkin 
edi, chunki ulaming barchasi avtomatik tarzda tezda bajariladigan harakatli 
fursatlardan iborat. Kinestetik sezgilar retseptorlari mushak va paylardan 
tashqari boshqa organlarda ham joylashgan. Masalan, barqaror muvozanatni 
saqlab turish va mustahkamlashga ko’mak beruvchi sezgilaming shakllanishi 
ichki quloqda joylashgan alohida muvozanat retseptorlari tufayli sodir bo’ladi. 
Haraktlami tezlashtirish va sekinlashtirish hissiyoti bu retseptorlarning 
faoliyatiga bog’liqdir.
Turli 
analizatorlar 
uchun 
umumiy 
bo’lgan 
og’riq 
sezgilari 
seskantiruvchining yemiruvchi kuchidan darak beradi. Organik (avvalambor 
og’riqli) sezuvchanlik eng qadimgi hisoblanadi, so’ngra aloqali (taktil, sezish) 
shakllari paydo bo’lgan. Evolyutsiya jihatidan eng yosh sezuvchanliklar 
retseptorlarning eshitish va, ayniqsa, ko’rish tizimlari hisoblanadi.
Hozirgi zamon fan ma’lumotlarining nuqtai nazaridan qabul qilingan 
sezgilaming tashqi (eksteroretseptorlar) va ichki (interoretseptorlar) turlarga 
bo’linishi yetarli emasdek tuyuladi. Sezgilaming ba’zi turlarini ichki-tashqi deb 
hisoblash mumkin, ularga harorat va og’riq, ta’m bilish va tebranma, mushak- 
bo’g’imli va statik-dinamik sezgilar kiradi.
Ingliz nevrologi X. Xed (1918) sezgilaming