N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

9.2. Sezgilarning fiziologik
tizimining u yoki bu seskantiruvchiga nisbatan 
mexanizmlari
.
javob 
reaktsiyasi 
sifatida 
hosil 
bo ladi.
Sezgilarning fiziologik asosi bo’lib, his-tuyg’u organlarining murakkab faoliyati
xizmat qiladi. I.P. Pavlov bu faoliyatni 
analizator faoliyati,
murakkab tuzilgan
va qabul qiluvchi apparatlar bo’lib hisoblanadigan, ta’sirlanish tahlilini amalga
oshiruvchi hujayralar tizimini esa 
analizatorlar
deb atadi, ulaming har biri uch
qism:
- retseptor deb ataladigan periferik bo’limdan. Retseptor istalgan his-tuyg’u 
organining asosiy qismi bo’lib, sezuvchan nervning tugallangan qismidir. U 
analizatoming qabul qiluvchi qismi bo’lib hisoblanadi va asosiy vazifasi - tashqi 
energiyani nerv jarayoniga transformatsiyalash, o’tkazib berishdan iborat;
- afferent (markazga intiluvchi) va efferent (markazdan qochuvchi) nervlar 
- analizator periferik bo’limini uning markaziy bo’limi bilan tutashtiruvchi 
o’tkazuvchi yo’llardan;
- periferik bo’limlardan yetkaziluvchi nerv impulslarini qayta ishlaydigan 
analizatoming po’stloq osti va po’stloq bo’limlaridan iborat.
Har bir analizatoming po’stloq bo’limida yadro, ya’ni, retseptor 
hujayralaming asosiy miqdori mujassamlashgan markaziy qismi va u yoki bu 
miqdorda 
po’stloqning 
turli 
sohalarida 
uchraydigan 
tarqoq 
hujayra 
kiritmalaridan iborat bo’lgan quyi qism joylashadi. Analizator yadroviy
188

---

qismining retseptor hujayralari bosh miya po’stlog’ining retseptordan uzatilgan 
markazga intiluvchi nervlar mavjud bo’lgan sohasida joylashadilar. Ushbu 
analizatoming tarqoq (quyi) kiritmalari boshqa analizatorlaming yadrolari bilan 
qo’shilgan sohalariga kirgan bo’ladi. Bu holat bosh miya po’stlog’i katta 
qismining alohida sezgi aktida qatnashishini ta’minlaydi. Analizatoming yadrosi 
nozik tahlil va sintezlash vazifasini bajaradi, masalan, baland tovushlami ajratib 
beradi. Tarqoq kiritmalar taxminiy tahlil vazifasi, masalan, musiqali tovush va 
shovqinlami farqlay bilish bilan bog’liqdir.
Hosil bo’lish uchun uchun analizatoming yaxlit faoliyati zarnr bo’ladi. 
Seskantiruvchining 
retseptorga 
ta’siri 
ta’sirlanishni 
hosil 
qiladi. 
Bu 
ta’sirlanishning boshlanishi tashqi energiyaning retseptor tomonidan amalga 
oshiriladigan nerv jarayoniga aylanishida ifodalanadi. Bu jarayon markazga 
intiluvchi nerv orqali analizatoming yadroviy qismiga yetib boradi. Qo’zg’alish 
analizatoming po’stloq hujayralariga yetib borishi bilan organizmning 
qo’zg’alishga javoban ta’sirlanishi yuzaga keladi. Biz yorug’lik, tovush, ta’m va 
seskantiruvchilaming boshqa sifatlarini his etamiz.Analizator nerv jarayonlari 
yoki refleks yoyi yo’lining boshlang’ich va muhim qismini tashkil etadi. Refleks 
halqasi retseptor, o’tkazuvchi yo’llar, markaziy qism va effektordan iborat. 
Refleks yoyi kiritmalarining o’zaro aloqasi murakkab organizmning atrof- 
olamda yo’nalishining asosini, organizm faoliyatining yashash sharoitlaridan 
kelib chiqqan holda ta’minlaydi.
Sezgilami 
tasniflashga 
turli 
xil 
9.3. Sezgilarning tasnifi
yondoshuvlar mavjud. Sezgilami tasniflashga
doir quyidagi asoslami ko’rsatadilar:
- retseptoming sezgiga sabab bo’ladigan seskantiruvchi bilan bevosita 
aloqalarining mavjudligi yoki mavjud emasligiga ko’ra;
- retseptorlarning joyiga ko’ra;
- evolyutsiya jarayonida paydo bo’lish vaqtiga ko’ra;
- seskantiruvchining modalligiga (ko’rinishi) ko’ra (9.1 rasm).
Ingliz fiziologi Ch. Sherrington (1906) tomonidan taklif etilgan 
sezgilarning 
tizimli
tasniflanishini ko’rib chiqamiz, unda retseptorlarning 
anatomik holati va bajaradigan vazifasiga ko’ra, sezgilar uch sinfga ajratilgan: