N. S. Safaev, N. A. Mirashirova, N. G. Odilova, Sh. D. Turabekova, Sh. K. Karimova

Analizator
- tashqi va ichki muhitdan keladigan ta’sirotlami qabul qilib olib, 
fiziologik jarayon bo’lgan qo’zg’alishni psixik jarayonga, ya’ni sezgilarga 
aylantiruvchi nerv mexanizmlari tizimi.
Analysator is a nervous system that performs the functions of analysis and syn­
thesis of stimuli coming from the external and internal environment of the body.
Bilish faqat insonga xos bo’lib, yangi, 
9.1. Sezgi haqida tushuncha
nomaMum 
nars£ffli 
kashf 
etishga
yo’naltirilgandir. 
Bilish
- bu sub’ekt
186

---

tafakkurida voqelikni aks ettirish va qayta tiklash jarayoni bo’lib, uning natijasi 
olam haqida yangi bilimlarga ega bo’lishdan iborat.
Hozirgi zamon falsafasiga ko’ra, bilish ikki asosiy -
hissiy
va 
maqsadga
muvofiqlik
(mantiqiy) darajalaridan o’tadi. Hissiy bilish - tuban daraja -
sezgilar, idrok va tasawurlar ko’rinishida amalga oshiriladi.
Sezgilar - bilish jarayonining boshlang’ich katakchasi. Hissiyotli aks 
ettirishning murakkabroq va yuqoriroq shakli idrok qilish - ob’ektning yaxlit 
hissiy tasviridan iborat. Endi bu holatda ishga idrok etiladigan ob’ektni 
belgilovchi g’oya kirishadi. Nihoyat, hissiy aks ettirishning yuksak shakli 
tasavvur - xotirada qayta tiklanadigan, bevosita idrok etilmaydigan ob’ektlar 
haqidagi 
obrazli 
bilimlardan 
iborat. 
Tasavvur qilishda 
ongimizning 
mavhumlashtimvchi qobiliyati ishga tushadi. Lekin hissiy tasvirlarda 
hodisalaming faqat tashqi tomoni qayd etiladi, faqat ayrimliklar aniqlanadi.
Ikkinchi - yuqori darajali - muvofiq holda bilishda - umumiylik, 
ahamiyatlilikni namoyon qilish amalga oshiriladi. Bunda asosiy vosita sifatida 
tafakkur va ong xizmat qiladi. His-tuyg’u organlaridan qabul qilingan 
ma’lumotlar inson tomonidan fikr yuritish, xulosa chiqarish va tushunchalar 
hosil qilish yordamida atrof-olam qonuniyatlarini bilishda qo’llaniladi.
Bilish jarayonlariga, psixik jarayonlaming bir turi sifatida psixologiya 
sezgi, idrok, tasavvur, xayol, tafakkur va ong, ijod, diqqat, mnemik jarayonlami 
kiritadi.
Sezgi - bu inson ichki olamining sensor tizim orqali tashqi olam bilan 
dastlabki yaqinlashuvi. Sezgi orqali atrof-muhit va ichki dunyomizdagi 
ko’pchilik narsalar, shuningdek, rang, ta’m, hid, harakat, fazodagi holat haqida 
bilib olamiz.
Sezgilar tashqi dunyo va o’z tanamiz haqidagi bilimlarimizning asosiy 
manbai bo’lib hisoblanadi. Ular psixik hodisalaming eng soddasi bo’lib, 
anglangan, inson miyasida sub’ektiv holatga ega bo’lgan yoki anglanmagan, 
lekin uning hulq-atvoriga ta’sir ko’rsatuvchi, markaziy asab tizimi tomonidan 
tashqi yoki ichki muhitda hosil bo’ladigan o’rinli seskantiruvchilaming qayta 
ishlanishi mahsulidir. Sezgilar bizning faqat olam haqidagi bilimlarimizning 
emas, balki, his-tuyg’ularimizning ham manbai bo’lib hisoblanadi.
Sezgi -
bu sodda tuzilgan psixik jarayon bo’lib, u moddiy dunyo jismlari 
va 
hodisalarining 
alohida 
xossalarini 
aks 
ettirishdan, 
shuningdek, 
seskantiruvchilaming mos bo’lgan retseptorlarga bevosita ta’siri ostidagi 
organizmning ichki holatlaridan iborat.
Avval boshdan, sezgilar o’zining kelib chiqishiga ko’ra, organizmning 
biologik ehtiyojlarini qondirish faoliyati bilan bog’liq bo’lganlar. Sezgilar asliy 
sifatlari va xilma-xilligi bilan inson uchun ahamiyatli bo’lgan atrof-muhit
187

---

xossalarining turli-tumanligini aks ettiradi. Bundan tashqari, ular insonning 
hayotiy o’zgaruvchan sharoitlarga moslashishi uchun zarurdir. Sezgilar boshqa, 
murakkabroq tuzilgan - idrok, tafakkur, xayol kabi psixik jarayonlar uchun 
ma’lumot yetkazib beradilar.
Sezgilar faqat insonga emas, balki, hayvonlarga ham xosdir, ba’zi 
hayvonlar esa, hatto, insondan ko’ra o’tkirroq ko’rish (burgutlar), hamda, nozik 
hid bilish va eshitish (it) qobiliyatlariga egadirlar. Lekin insonning sezgilari 
tafakkuri bilan boyitilishi sababli, uning bumi va ko’zi, burgutning ko’zi va 
itning burniga qaraganda jismlarda ko’proq narsalami ilg’aydilar.
Sezgilar tanlab o’tkazish va, shu bilan birga, faol xususiyatlarga ega. 
Tanlab o’tkazish real dunyo jismlari va hodisalarining u yoki bu belgilarini aks 
ettira oladigan retseptomi qo’llashdan iborat. Sezgilar faolligi his-tuyg’u 
organlari harakati orqali joriy etiladi. Masalan, ko’rish sezgilari jarayonida ko’z 
uzluksiz harakatami amalga oshiradi, go’yoki, jismni ushlab chiqadi. Harakatsiz 
ko’z ko’rish qobiliyatidan umuman malirum bo’ladi.
Shunday qilib, sezgilar jarayoni - bu u yoki bu xossaning bir aktli passiv 
aksi bo’lmasdan, ma’lum tuzilishga ega bo’lgan, analizatorlaming murakkab 
faoliyatidan iborat faol jarayon.
Sezgi refleksli asosga ega bo’lib, asab