N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

д у 
Mr
Ms
= ------
Tmx
Ishlab chiqarishning fond talabligi bu m ahsulot birligiga (natural yoki 
qiym at doirasida) to 'g 'r i keladigan asosiy ishlab chiqarish fondlarini tavsiflovchi 
ko'rsatkichdir. 
Fond 
sig 'im i 
(Fs) 
asosiy 
fondlardan 
foydalanishning 
sam aradorligini ko'rsatadi va u ning o 'rtach a yillik qiym atini (F) m ahsulot hajm iga 
(M x) nisbatini ifodalaydi:
F
s
 = - L
Mx
Bu m iqdorning teskarisi fond sam arasi (natijasi) yoki fond qaytim i (Fk) deb 
yuritiladi va quyidagi fo n n u la yordam ida aniqlanadi:
Fk
= ^
F
Ijtim oiy 
ishlab 
chiqarishning 
sam aradorligini 
baholashda 
kapital 
q o 'yilm alardan foydalanish k o 'rsatk ich lari ishlab chiqarish fondlarini qayta takror 
ishlab chiqarishning yangi asosiy va aylanm a fondlarini yaratish uchun zarur 
b o 'lg a n ja m g 'a rm a fondlari sam aradorligini tavsiflaydi. B unday k o 'rsatk ich lard an
eng m uhim i kapital talablik yoki kapital sig 'im i hisoblanadi. Bu k o 'rsatk ich (K s) 
kapital m a b la g 'la r (K.) n in g yordam i bilan tayyorlangan m ahsulotning k o 'p ay g an
qism iga nisbati bilan ifodalanadi:
K s = —
Д 
Mx
Y uqorida 
keltirilgan 
va 
boshqa 
bir 
qator 
tabaqalashtirilgan 
(differentsiyalangan) k o 'rsa tk ic h la r ishlab chiqarishning sam aradorligini baholash 
va tashkil etishda m uhim o 'rin egallaydi, xarajatlar va resurslar asosiy turlarining 
qaytarib berilishini tavsiflaydi. Lekin, faqat bu k o 'rsatk ich lar asosida ishlab 
chiqarishning iqtisodiy sam aradorligi o'zg arish ig a baho berish qiyin, chunki ular 
o 'zg arish n in g xarakteri va dinam ikasini taqqoslay olm aydi. U ndan tashqari, b a'zi 
bir davrlarda ular har xil y o 'n a lish d a o'zgaradilar.
Iqtisodiy sam aradorlikni rejalashtirish va tahlil etish nafaqat xarajat va 
resurslar asosiy turlaridan foydalanish darajasini tahlil etishni o 'z ichiga olishi 
kerak, balki uning butunlay o 'zg arish in i, y ig 'in d i (integral) sam aradorlikni 
baholashni ham o 'z ichiga oladi. M ana shu m aqsadda iqtisodiy sam aradorlikning 
um um lashtiruvchi, 
kom pleks 
k o'rsatsichlari 
hisoblab 
chiqiladi 
va 
ishlab 
chiqarishning oqibat natijalari shu k o 'rsatk ich lar yordam ida tahlil etiladi. B unday 
k o 'rsatk ich lar turli xarajatlar va resurslarning darajasini y ig 'ilg an turda, har xil 
om illarning ta'sirin i hisobga oladi.
123

---

Ishlab chiqarish - texnik vazifani hal ctishning biror variantining ijtim oiy- 
iqtisodiy afzalligini asoslab berish, taqdim etilgan variantlardan eng sam aralisini 
tanlab olish m aqsadida aniqlanadigan sam aradorlik qiyosiy sam aradorlik deb 
ataladi. Q iyosiy sam aradorlik ikki va undan ortiq variantlarni taqqoslash va shu 
asosda bir variantning boshqa variantlardan ustunligi va uning optim alligini 
aniqlab beradi.
O ptim al variantni tanlab olish ham da uni asoslab berish uchun q o 'sh im ch a 
kapital m ab lag 'lam in g qoplanish m uddati yoki qiyosiy sam aradorlik koeffitsientini 
hisoblab chiqish va ular m iqdorini norm ativ qiym ati bilan taqqoslash kerak b o 'lad i.
Q o 'sh im ch a kapital m a b lag 'lam in g o 'z in i qoplash m uddati (V ) q o 'sh im ch a 
kapital m a b lag 'lam in g (K
2
- K i) m ahsulot tannarxini pasaytirishdan olingan tejam
(T
1
- T
2
) ga nisbati bilan aniqlanadi: