N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

M ez en m a sa la si 
iqtisodiy sam aradorlik nazariyasining eng m uhim sohasi 
hisoblanadi. Falsafiy m a 'n o d a m ezon - bu asosiy o 'lch o v , m uhim farqli belgi, 
asosiy nuqtai nazardir. 
Shular asosidagina u yoki bu sohadagi bizning 
bilim larim izni obyektiv haqiqatligini, to 'g 'rilig in i va ishonchliligini aniqlash, 
haqiqatni anglashm ovchiliklardan farq qilish m um kin.
Ishlab chiqarishning asosiy m aqsadiga erishish uchun barcha resurslardan 
oqilona foydalanish, tayyorlanadigan m ahsulotning har bir birligiga sarflanadigan
121

---

xarajatlarini kam aytirish kerak b o 'lad i. D em ak, sam arani o 'lc h a g a n d a m ezon 
sifatida jam i ijtim oiy m ehnatni tejash, uning unum dorligini oshirish qabul etiladi.
Ishlab chiqarishning um um iy (m utloq) sam aradorligi deganda xarajatlar va 
resurslam ing ayrim turlari bilan solishtirilgan yoki taqqoslangan iqtisodiy 
sam araning um um iy m iqdori tushuniladi.
Ishlab chiqarishning um um iy sam aradorligi xarajatlar va resurslam ing ayrim
turlaridan foydalanish darajasini aniqlash va baholash uchun q o 'llan ilad i va 
um um an xalq x o 'jalig i b o 'y ic h a , tarm oqlar, korxonalar, kapital qurilish obyektlari 
b o 'y ic h a hisoblab chiqiladi. B unday sam aradorlikni aniqlash x arajatlar va resurslar 
sam aradorligi darajasini, sam aradorlikning asosiy yig 'im larin i aks ettiruvchi 
d ifferentsiyalangan k o 'rsatk ich larn i 
hisoblab chiqishga asoslanadi. 
B unday 
k o 'rsatk ich larg a ishlab chiqarishning yoki unda tayyorlanadigan m ahsulotning 
m ehnat sig 'im i, m aterial sig 'im i, fond sig 'im i, kapital sig 'im i kiradi.
M ehnat sig 'im i m illiy darom ad, sof, yalpi, tovar m ahsulotning yoki natural 
shaklda ifodalangan m ahsulot birligiga sarflangan xarajat m iqdorini tavsiflaydi.
M ahsulotning serm ehnatliligi - bu m uayyan turdagi m ahsulotni (m asalan, 
bitta traktorni, kostyum ni yoki k o 'y lak n i) ishlab chiqarishga sa rf b o 'lg a n ish vaqti 
m iqdorini ifodalovchi k o 'rsatk ich hisoblanadi.
M ehnat sig 'im in in g uch turi b o 'lad i: texnologik, to 'la va xalq x o 'jalig i 
m ehnat sig 'im i. M ehnat sarfini hisobga olish jih a tig a qarab esa u yana uch turga: 
rejali m ehnat, norm ativ m ehnat va haqiqiy (am aldagi) m ehnat sig 'im larig a 
bo 'lin ad i.
M ehnat sig 'im i bevosita sa rf (asosiy xod im lar sa rf qilgan m ehnat) b o 'y ich a, 
to 'la s a r f (yordam chi xodim lar sa rf qilgan m ehnat) b o 'y ich a ham da um um iy 
ijtim oiy m ahsulot yoki m illiy darom ad qiym atiga nisbati bilan bclgilanadi. Ayrim 
kom plckslar 
va ularning tarm oqlarida, 
korxonalarda 
esa 
m oddiy 
sarflar 
m iqdorining qiym atiga nisbatan belgilanadi:
Tmx
K o 'p in ch a am aliyotda m ehnat sig 'im in in g boshqacha m a'n o sin i bildiruvchi 
m ehnat unum dorligi (M u) k o'rsatkichidan foydalaniladi:
M / = —
Mx
M ehnat unum dorligi - bu inson m chnatining m uayyan vaqt ichida ozm i- 
k o 'p m i m ahsulot ishlab chiqarish qobiliyatidir.
Ishlab chiqarishning m aterial sig 'im i - bu m ahsulot (ish bajarish, yoki 
xizm at k o 'rsatish ) birligiga ketadigan va unda ifodalanadigan m oddiy resurslar 
(xom ashyo, asosiy va yordam chi m ateriallar, sotib olinadigan butlovchi buyum lar
122

---

va yarim fabrikatlar, y o q ilg 'i va energiya) yalpi sarfini tavsiflab bcruvchi 
ko'rsatkichdir. U quyidagi form ula yordam i bilan ifodalanadi: