N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

3. Korxonalarda rejalashtirish turlari
X o ’ja lik yuritishning bozo r tizim iga xos b o ’lgan iqtisodiy m unosabatlar 
rivojlanishning noaniqligi, korxona iqtisodiyoti rivojlanishining m os keluvchi 
y o ’nalishlarini ishlab chiqish zaruriyatini belgilab beradi. Bu vazifa am alda 
rejalashtirish va bashorat qilish yordam ida am alga oshiriladi.
B a s h o r a t 
- bu, korxona, o b ’ekt yoki hodisaning kelajakdagi ahvoli va ularni 
am alga oshirish variantlari va m uddati to ’g ’risidagi ilm iy jih atd an asoslangan 
m ulohazadir. B ashoratlam i ishlab chiqish jaray o n i bashorat qilish, y a ’ni kclajakni 
hozirgi paytdan kelib chiqqan holda oldindan k o ’ra bilish deb ataladi.
K orxona ham da butun iqtisodiyot m iqyosida bashorat qilishning o b ’ektlari 
sifatida iqtisodiy, ijtim oiy, fan-texnika va boshqa jaray o n va hodisalam i k o ’rsatish 
m um kin. K orxonalar faoliyatida iqtisodiy bashoratlar alohida va etakchi o ’rin 
egallaydi. U lam in g asosiy vazifalari qato rig a quyidagilam i kiritish m um kin: 
rivojlanish m aqsadlarini belgilash, optim al y o ’n alishiar va ularga o ’rishish 
vositalarini izlab topish, resurslam i va q o ’yilgan vazifalam i bajarish m uddatlarini 
belgilash, korxona rivojlanishiga ta ’sir k o ’rsatishi m um kin b o ’lgan cheklashlam i 
aniqlash.
R e ja la s h tir is h
- qaror qabul qilishning uzluksiz bir jarayoni b o ’lib, bu 
jaray o n davom ida 
korxona faoliyati va rivojlanishining m aqsad va vazifalari 
atrofda r o ’y berayotgan o ’zgarishlam i inobatga olgan h olda vaqt b o ’yicha 
aniqlanadi va belgilanadi ham da ularni am alga oshirish uchun resurslar aniqlanadi. 
M azm uniga k o ’ra, rejalashtirish texn ik -iq tiso d iy va tezkor-ishlab chiqarish 
turlariga b o ’linadi.
T exnik-iqtisodiy rejalashtirish korxona faoliyatining barcha (iqtisodiy, texnik, 
ijtim oiy va hokazo) jihatlarini qam rab oluvchi rejalashtirish turi b o ’lib, asosan bir 
yilga m o ’ljallangan iqtisodiy va ijtim oiy rivojlanish rejasi shaklida am alga 
oshiriladi. M azkur rejalashtirish turining soddalashtirilgan k o ’rinishi k o ’pincha 
korxona faoliyatining yillik rejasi deb ataladi.
Tezkor-ishlab chiqarish 
rejalashtirish 
texnik-iqtisodiy rejalashtirishning 
davom i b o ’lib, korxona faoliyati yillik rejasini yanada qisqaroq m uddatga - sutka,
133

---

o ’n kunlik, oyga b o ’lib m uayyanlashtirish bilan tavsiflanadi. T ezkor-ishlab 
chiqarish rejalashtirish-kalendar rejalashtirish va dispetcherlashdan iborat b o ’ladi.
K alendar rejalashtirishda korxona yillik rejasida va birinchi o ’rinda ishlab 
chiqarish dasturi(m ahsulot tayyorlash rejasi)ni o ’n kunlik, hafta, kun va sm ena 
b o ’yicha aniqlashtirish ham da bu k o ’rsatkichlam i bajaruvchilarga o ’tkazish k o ’zda 
tutilgan.
D ispetcherlashtirish oylik, o ’n kunlik, kunlik sutka-sm enalik rejalam i 
bajarishni tezkor boshqarishda ifodalanadi.
Shuni qayd qilish kerakki, yuqorida k o ’rsatib o ’tilgan rejalashtirish turlari 
asosan m ashinasozlik, sam olyosozlik, avtom obilsozlik kabi sohalam ing yirik va 
b a ’zi hollarda o ’rta korxonalari uchun xosdir. G archi, biznes-reja hozirgi kunda 
“om m aviy” b o ’lib yirik va o ’rta korxonalarda q o ’llansada, asosan ishlab chiqarish 
hajm i katta b o ’lm agan ham da xodim lar soni 100 kishigacha b o ’lgan kichik 
korxona va m ikrofirm alar biznes-rejalar asosida faoliyat yuritadi.
Y ana bir m uhim narsani aytib o ’tish lozim . H ozirgi paytda iqtisodiyotga oid 
b o ’lgan adabiyotlarda rejalashtirishga nisbatan strategik, uzoq m uddatli, qisqa 
m uddatli va jo riy rejalashtirish kabi tushunchalar q o ’llanm oqda. U lam ing har biri 
o ’z shakli, k o ’rsatkichlam i ishlab chiqish va hisoblash usullariga ega.
Strategik rejalashtirish x o ’ja lik yuritishning b ozor tizim idagina vujudga kelib, 
10-15 yillik davrni o ’z ichiga oladi. U korxona rahbariyatining m a s’uliyatli 
vazifasi hisoblanadi ham da rivojlanishning ustivor y o ’nalishlarini topish va 
bozorda yuzaga kelishi m um kin b o ’lgan talabni inobatga olgan h olda resurs bilan 
ta ’m inlashga qaratilgan.
Strategik rejalashtirish asosida yaqin 3-5 yilga m o ’ljallangan uzoq m uddatli 
rejalashtirish am alga oshiriladi. U korxona faoliyatining ishlab chiqarish, sotish, 
xarajatlar, m oliya kabi turlarini o ’z ichiga oladi ham da o ’z m azm uni va m aqsadli 
funksiyalariga k o ’ra, strategik rejalashtirishdan farq qilm aydi.
qisqa m uddatli rejalashtirishda korxona faoliyati va rivojlanishi 1-3 yilga 
m o ’ljallab 
rejalashtiriladi. 
U ning 
o ’ziga 
xosligi 
shundaki, 
birinchi 
yil 
k o ’rsatkichlari har chorakda, ikkinchi va uchinchi yil k o ’rsatkichlari esa har yarim 
yil yoki bir yilda aniqlashtiriladi va to ’g ’rilashlar kiritilib boriladi. Buning m aqsadi 
sifatida esa, reja k o ’rsatkichlarining iqtisodiy m uhit, bozor va fan-texnika 
taraqqiyotida yuz berayotgan o ’zgarishlam i to ’laroq aks o ’ttirishga intilishni 
k o ’rsatish m um kin.
B ozor m unosabatlarida raqobatchilikni kuchaytirish ham da x o ’ja lik yuritish 
va hayotiy jaray o n lar dinam ikasi hisobiga jo riy rejalashtirish am alga oshirilib, 
unga choraklarga b o ’lingan yillik rejalar asos qilib olinadi. U shbu rejalar qoidaga 
k o ’ra, o ’zgaruvchan b o ’lib, jo riy yilning birinchi uch oyi uchun q a t’iy, hayotiy 
k o ’rsatkichlar belgilanib, keyingi to ’qqiz oy davom ida ularga to ’g ’rilashlar
134

---

\
(korrcktirovka) kiritiladi. U lar qisq a m uddatli rejalarga qaraganda, ayniqsa, ishlab 
chiqarish harakati va m oddiy-tovar boyliklari zaxirasi, bahoni shakllantirish 
qism ida yanada aniqroq hisoblanadi. U m um an olganda, korxonaning turli b o ’lim 
va xizm atlari vazifalari bunday rejalarda o ’zaro b o g ’lanadi.
R ejalashtirishning istalgan turi korxona faoliyatining biro n -b ir jih a tin i aks 
o 'ttiru v ch i, um um iy va xususiy, sifat va m iqdor k o ’rsatkichlariga asoslanadi.
U m um iy va um um lashtiruvchi k o ’rsatkichlar korxonada ishlab chiqarish 
rivojlanishining y o ’nalishi va darajasini aks o ’ttiradi. B unday k o ’rsatkichlar 
qatoriga ishlab chiqarilayotgan m ahsulot hajm i, m ehnat, tannarx va ja m g ’arm alar 
b o ’yicha k o ’rsatkichlam i kiritish m um kin.
X ususiy k o ’rsatkichlar um um lashtiruvchi k o ’rsatkichlar asosini tashkil 
qiluvchi alohida o ’lem entlam i, m asalan, m aterial, y o q ilg ’i, o ’n erg iy a va shu 
k abilam ing m ahsulot tannarxidagi salm o g ’ini tavsiflaydi. S H uningdek, bu 
k o ’rsatkichlar asosiy k o ’rsatkichlar darajasiga ta ’sir o ’tkazuvchi alohida om illam i 
ham tavsiflab beradi. M asalan, yordam k o ’rsatuvchi ishchilar sa lm o g ’ining 
m ehnat, ishlab chiqarishi darajasiga ta ’siri; asbob-uskunalarni ish bilan ta ’m inlash 
koeffisientining ishlab chiqarilayotgan m ahsulot hajm i va korxona ishlab chiqarish 
dasturining bajarilishiga ta ’siri; xom ashyo va m ateriallardan foydalanish 
koeffisientining m ahsulot tannarxi pasayishiga ta ’siri va hokazolar.
U m um lashtiruvchi ham da xususiy k o ’rsatkichlar ikkita kateg o riy ag a - m iqdor 
(absolyut) va sifat (nisbiy) kategoriyalariga b o ’linishi m um kin.
M iqdor k o ’rsatkichlari korxonaning ishlab chiqarish va x o ’ja lik yuritish 
faoliyatini hajm o ’lcham ida izohlaydi. B unday k o ’rsatkichlar qato rig a ishlab 
chiqarilayotgan m ahsulotlar m iqdori, ishlayotgan xodim lar soni va m ehnatga haq 
to ’lash fondi, m ashina va asbob-uskunalar parki, ishlab chiqarish dasturini am alga 
oshirish uchun zarur b o ’lgan m ateriallar m iqdori, sex ham da ish jo y la ri soni va 
hokazolam i kiritish m um kin.
Sifat k o ’rsatkichlari korxonaning ishlab chiqarish faoliyatidagi o ’zgarishlam i 
nisbiy kattaliklar: m ehnat m ahsuldorligining o ’sishi, m ahsulot tannarxining bazis 
davrga (yoki reja hisobotiga) nisbatan foizlarda kam ayishi, m ahsulotning to ’liq 
tannarxiga nisbatan foizlarda darom ad hajm i, korxona rentabellik darajasining 
o ’sishi va shu kab ilar yordam ida tavsiflaydi.
Sifat k o ’rsatkichlari aksari hollarda pul qiym atida ifodalanishi sababli, 
korxonalam ing x o ’ja lik faoliyatini rejalashtirish va tahlil qilish am aliy o tid a asosiy 
va aylanm a fondlar, asbob-uskunalar, sarflanayotgan y o q ilg ’i, o ’nergiya v a boshqa 
m ateriallar kabi qiym at k o ’rsatkichlaridan foydalaniladi. qiym at k o ’rsatkichlari 
korxona faoliyatida q o ’llaniluvchi turli xildagi vositalam i statika va dinam ikada 
taqqoslash im konini beradi. B undan tashqari, soliqlar va turli xil to ’lo v lar ham da 
korxona darom adi foizlardan tashqari pul k o ’rinishida h am o ’lchanadi.
135

---

K orxona faoliyatini rejalashtirish korxona va uning b o ’linm alari faoliyatini 
tahlil qilishdan boshlanishini aytib o ’tish m uhim . M azkur tahlil davom ida rejaning 
sifat, m iqdor va qiym at k o ’rsatkichlari b o ’yicha bajarilishiga baho beriladi ham da 
talofat va y o ’qotishlar aniqlanib, korxona faoliyatini yaxshilash b o ’yicha chora- 
tadbirlar ishlab chiqiladi. A ynan shu ch ora-tadbirlar va yangi m aqsadlardan kelib 
chiqqan holda jo riy rejalashtirish am alga oshiriladi ham da yangi reja davriga 
korxona faoliyati rejalari ishlab chiqiladi.