N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

Nazorat va muhokama uchun savollnr:
1. Sam aradorlik tushunchasi, uning turlari, m ezoni va ko'rsatkichlari.
2. M utloq iqtisodiy sam aradorlik va uni hisoblash usuli.
3. Ishlab chiqarishning qiyosiy-iqtisodiy sam aradorligi.
4. Ishlab chiqarishning sam aradorligini oshirishga ta 's ir etuvchi om illar.
5. Sanoat ishlab chiqarish sam aradorligini oshirishning asosiy y o 'llari.
4 .2 -M A V Z U . KORXONALARDA ISHLAB CHIQARISHNI
REJALASHTIRISH VA PROGNOZLASH
1. B ozor sharoitida rejalashtirishning xususiyatlari va vazifasi
2. K orxonada rejalashtirishning m ohiyati, m aqsadi va qoidalari
3. K orxonalarda rejalashtirish turlari
4. Sanoat korxonasining biznes-rejasi
5. K orxona biznes-rejasining m ohiyati, tuzilishi va vazifalari
6. Ishlab chiqarish dasturi, uning tarkibi va ishlab chiqish tartibi
127

---

I. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida rejalashtirishning xususiyatlari va
vazifasi
[qsiodiyot 
b o ’yicha 
zam onaviy 
adabiyotlarda 
va 
q o ’llanm alarda 
rejalashtirishga m o ’ljallangan ish yoki m a ’lum b ir harakatlarni bajarish m uddati, 
tartibi va ketm a-ketligini k o ’zda tutuvchi ch ora-tadbirlar tizim i sifatida izoh 
bcrilgan. H ar bir inson o ’z ish kuni, dam olish kuni, bayram lar, yozgi ta ’til, to ’y va 
boshqa tadbirlarni qanday o ’tkazishni rejalashtiradi. A ynan rejalashtirish va 
bashorat qilish y o ’li bilan korxonalar nim ani, kim uchun, qachon va qancha 
m ahsulot ishlab chiqarish, qaysi ham korlar yoki shcriklar bilan shartnom a tuzish 
yoki koopcrasiyani rivojlantirish, zarur b o ’lgan m oddiy-tovar boyliklari zaxirasini 
y aratish kabi b ir qator m asalalam i hal qiladi.
O ’zbekiston 
R espublikasining 
“ K orxonalar 
to ’g ’risid a”gi 
qonunida, 
k orxonalam ing iste’m olchilar talabi, foyda yoki darom ad olish nuqtai nazaridan 
o ’z faoliyatini m ustaqil ravishda tanlashi va ishlab chiqarishni rivojlantirish 
istiqbollarini belgilab olishi k o ’rsatilgan.
R ejalashtirish tartibga soluvchi jaray o n sifatida korxona faoliyatini yaqin va 
uzoq istiqbol sari ilgari surish, asoslab berish, m uayyanlashtirish va izohlab 
berishni ifodalaydi. O xirgi holatda gap korxona faoliyatini bashorat qilish haqida 
borishi m um kin. B ashorat qilishni rejalashtirishning boshlanishi va uzoq m uddatli 
istiqbolga m o ’ljallangan davom i sifatida k o ’rib chiqish m um kin. R ejalashtirish va 
prognozlashtirish o ’zaro aloqada b o ’lgan ikkita jaray o n b o ’lib, x o ’ja lik faoliyatini 
avvaldan bajarilgan hisob-kitoblar, eng kam tavakkalchilik va eng yuqori 
natijalarga erishish asosida yuritishni k o ’zda tutadi.
R eja va rejalashtirish orasidagi farqni anglash m uhim aham iyat kasb o ’tadi. 
R ejalashtirish indikativ reja yoki prognoz kabi rejalarni ishlab chiqish jarayoni 
b o ’Isa, reja korxonaning m a’lurn bir vaqt m obaynida am alga oshiruvchi texnik- 
iqtisodiy k o ’rsatkichlarini o ’zida aks o ’ttiruvchi hujjatni ifodalaydi. Boshqacha 
qilib aytganda, reja - bu, korxonaning m aqsadli funksiyalari va ularni am alga 
oshirish y o ’llarini belgilab beruvchi rejalashtirishning m oddiylashgan shaklidir.
R ejalashtirish odam lar, birinchi o ’rinda m utaxassislar tom onidan am alga 
oshirilishi sababli istalgan reja yoki prognozning hayotga tatbiq o ’tilishi k o ’p 
jih atd an iqtisodchilam ing m alakasiga, ular rejalashtirishning uslubiy asoslarini 
yaxshi bilishiga, shuningdek, ishlab chiqarish rejalarining bozor talablarini ham da 
korxonaning m o ’ljallangan darom adga o ’rishishini hisobga olishiga ham b o g ’liq. 
Rejani ishlab chiqish qanchalik asoslab berilgan b o ’Isa, uning haqiqiyligi va 
iqtisodiyotdagi ahvol bilan b o g ’liqligi shunchalik yuqori b o ’ladi.
K orxonalar faoliyati va iqtisodiyotda rejalashtirishdan tashqari bashorat qilish 
ham katta rol o ’ynaydi. B ashorat qilish x o ’ja lik faoliyati yurituvchi su b ’ektning
128

---

istiqbolda yuzaga kelishi m um kin b o ’lgan holatlam i ilm iy asoslagan holda 
avvaldan k o ’ra bilishini ifodalaydi. U yuzaga kelayotgan yoki kelajakda yuzaga 
kelishi m um kin b o ’lgan iqtisodiy, ilm iy-tcxnik va ijtim oiy holatlam i baholash va 
tahlil qilish asosida yaratiladi ham da m uqobil qarorlam i tanlashga im kon yaratadi.
B ashorat qilish rejalashtirish tavsifida o ’z aksini topadi: ishlab chiqarish va 
korxona iqtisodiy hayotining b oshqa jih atlarin i strategik rejalashtirish - o ’rta va 
uzoq m uddatli bashoratlar asosida ham da jo riy rejalashtirish - qisqa m uddatli 
bashoratlar asosida ishlab chiqiladi. Bu y o ’nalishlam ing ikkalasi ham o ’zaro uzviy 
aloqada b o ’lib, ishlab chiqarish strategiyasini fan-texnika taraqqiyoti va hayotning 
real voqeligi bilan b o g ’laydi.
B ashoratning m aqsadi - bozorga ta ’sir qiluvchi om illam i, shu bilan birga, 
x o ’jalik n in g um um iy ahvoli, tuzilm aviy siljishlar, investision faollik, fan-texnika 
taraqqiyotining is te ’m olchi va ishlab chiqaruvchilarga ta ’sir k o ’rsatishi, a n ’anaviy 
m ahsulotlardan tashqari korxonaning barqarorligi va raqobatbardoshligiga olib 
keluvchi «pioner» (yangi) m ahsulot ishlab chiqarish istiqbolida yuzaga kelishi 
m um kin 
b o ’lgan 
holatlarini 
belgilashdadir. 
K orxonalar 
uchun 
talabni 
prognozlashtirish m uhim aham iyatga ega b o ’lib, u ishlab chiqarilayotgan 
m ahsulotlar turi va m iqdorining o ’zgarishini avvaldan aniqlab beradi. U m um an 
olganda, prognoz rejalashtirishning ilm iy asosidir.