26- mavzu. ODAM EKOLOGIYASI.
ODAMNING
EKOLOGIK DIFFERENSIATSIYALANISHI
Mavzuning mazmuni.
Odam ekologiyasi fani antropoekologik sistemalar kelib chiqishi,
yashashi va rivojlanishi qonunyatlarini o ‘ rganadi. Odam ekologiyasi
fani faqat tabiiy-ilmiy masalalargina emas, ijtimoiy, falsafiy, geografik
muammolar bilan ham shug‘ ullanadi.
A n trop oekologik sistemalar muhit bilan o‘zaro dinamik bog‘ -
langan va shu tufayli o'z ehtiyojlarini qondiruvchi insonlar uyush-
masidir. Antropoekologik sistemalarning tabiiy ekosistemalardan
asosiy farqi unda insonlar jamiyatining
mavjudligi va dominant rol
o ‘ ynashidir.
Antropoekologik sistemalarda insonlar jamiyati bilan tabiiy muhit
orasida o ‘ zaro ta’ sir ikki xil yo‘ nalishda boradi: 1. Muhit ta’ sirida
biologik va ijtim oiy ko‘ rsatkichlar o'zgaradi. 2. Insonlar ehtiyojini
qondirish natijasida muhitning o ‘ zi ham o ‘ zgarib boradi.
Odam ekologiyasi fanining asosiy vazifalari:
1. Yashash muhitini idora qilishning usullarini ishlab chiqish.
2. Tabiat zaxiralalaridan oqilona foydalanish chora-tadbirlarini
ishlab chiqish.
3. In s o n la r n in g y a sh a sh m u h itla rin i o p tim iz a ts iy a la s h
choralarini o'rganish.
4. In son larn in g yashash muhitiga ekologik adaptatsiyasini
o'rganish.
Inson bioijtim oiy mavjudot bo‘ lganligi
uchun uning yashash
muhiti bilan munosabatlarida bir qancha o'ziga xosliklar mavjud.
1. Inson ekologik omil sifatida hayvonlar kabi faqat tabiiy
zaxiralardan foydalanibgina qolmaydi, balki uning tabiatga ta’ siri
maqsadga m uvofiqli, ongli bo‘ ladi, tabiat ustidan hukmronlik qiladi,
tabiatni o ‘ z ehtiyojlariga moslashtiradi.
2. Insonn ing tabiatga ta ’ siri o 's im lik va h ayvon larn ikiga
qaraganda juda kuchlidir. Hayvonlar va o ‘ simliklar faqat fotosintez
natijasida jamlangan energiyadan foydalansa,
odamlar qazilma
boyliklar, suv, atom termoyadro energiyalaridan foydalanadi. Bu
esa in son lar ja m iy a tin in g planetada k eng ta rq a lish i va tez
ko‘ payishiga imkoniyat yaratadi. Inson keng kosmopolitik arealga
egadir.
3. Insonning ekologik omil sifatida yana bir o ‘ ziga xosligi —
uning faoliyati faol va ijodiy xarakterga ega ekanligidir.
www.ziyouz.com kurubxonasi
4.
Insonning boshqa tirik mavjudotlardan yana bir farqi uning
ekologik optimumining chegaralanganligidir. Insonlarning tabiatda
keng tarqalishi ularning biologik ko‘ rsatkichlarining o ‘ zgarishlari
orqali emas, balki inson o ‘ ziga loyiq muhit
yaratishi tufayli amalga
oshadi.
Odamning yashash muhiti ikkita tarkibiy qismdan tashkil topadi:
1. Biologik-tabiiy (tabiiy muhit).
2. Ijtimoiy-madaniy (su n ’ iy muhit).
Ijtim oiy omillar ta’ sirida insonlar jamiyatining x o ‘ jalik-madaniy
tiplari kelib chiqadi va o ‘ sha sharoitga qarab almashinib turadi.
X o ‘jalik-m adaniy tip la r: kelib chiqishi farqlanadigan, bir xil
tabiiy sharoitlarda yashaydigan, bir xil ijtimoiy-iqtisodiy darajada
bo'lgan, x o ‘jalik-madaniy faoliyatlari o'xshash bo‘ lgan shaxslar
umumlashmasidir. Shunday qilib, inson o ‘ z faoliyati natijasida
x o ‘ jalik-m adaniy m uhitni yaratadi. Bunday m uhitning asosiy
ko‘ rsatkichlari quyidagilar:
1. Insonlarning hayot tarzi.
2. Kasalliklar strukturasi.
3. Sog‘ liq ko‘ rsatkichlari.
M u h it s ifa t n in g in t e g r a l m ezon i in s o n la r n in g s o g ‘ lig i
ko'rsatkichlaridir.
In s o n la r n in g e k o lo g ik d ifferen sia tsiy a la n ish i. E volutsiya
jarayonida inson populatsiyalari doimo ekologik omillar ta’ sirida
b o‘ lib kelgan. Ilmiy-texnik revolutsiya insoniyat tarixining faqat
1% qismiga teng. 0 ‘ z tarixining asosiy qismida insoniyat: iqlim,
alimentar omillar, geokimyoviy jarayonlar, biologik omillar ta’ sirida
rivojlanib kelgan. 0 ‘ sha yuqoridagi omillar ta’ sirida
insonlarning
har xil ekologik adaptiv tiplari shakllangan.
A d a p tiv tip —
m a’ lum m uhitga en g ya x sh i m oslanishni
ta ’ minlovchi morfologik, funksional, biokimyoviy, immunologik va
boshqa belgilar rivojlanishini ta ’ minlovchi reaksiya normasidir.
Reaksiya normasi qancha keng b o‘ Isa moslashish ham shuncha yaxshi
b o ‘ ladi.
A daptiv tiplar kelib chiqishining asosiy zaxirasi va zamini
o ‘ zgaruvchanlikdir.
Boshqa populatsiyalar kabi insonlar populatsiyalarida ham
genetik polim orfizm mavjud b o ‘ lib, uning natijasida b o‘ yi, ko‘ krak
qafasi kengligi, teri osti y o g ‘ kletchatkasi qalinligi, gaz almashinishi,
q on o q im i t e z lig i, su y a k la r m in e ra liz a ts iy a la n is h i,
qon da
xolesterinning miqdori kabi ko‘ rsatkich bo'yicha 10-25% farqlar
mavjud.
www.ziyouz.com kurubxonasi
Adaptiv tiplar irqlarga b og ‘ liq emas. Ular genofondi ma’ lum
yashash sharoitiga moslashgan populatsiyalardir. Adaptiv tipga xos
ko‘ rsatkichlar embriogenez davridayoq namoyon b o ‘ la boshlaydi
(masalan, tana proporsiyalari).
Quyida adaptiv tiplarnng asosiylari,
ularning kelib chiqish
sharoitlari, xarakterli belgilari bilan qisqacha tanishamiz.
