N. N. Rasulova z. Q. Jumayeva

Os = M *N z / T;
bunda: M - k o ’rilayotgan davrda m oddiy boyliklar sarfi, s o ’m;
T - k o ’rilayotgan davm ing davom iyligi, sutka.
82

---

X
N z - m oddiy boylikning zaxira norm asi, sutka.
U shbu form ula h ar qaysi sanoat tarm o g ’i (korxonasi) va aylanm a 
m ablag’larning alohida turlari uchun o ’zgarishi m um kin.
H ar b ir korxona aylanm a m ab lag 'lam i 
saqlash va ulardan oqilona 
foydalanishni va u lam ing aylanishini tezlashtirishni ta ’m inlashi kerak. Faqat 
shundagina u s^ n a ra li ishlagan bo'ladi. A ylanm a m ablag’larning iqtisodiy 
sam aradorligi u lam in g doiraviy shaklda aylanishining tezlashishidir. B unga 
erishilganda ortiqcha m ab lag 'lam in g b o 'sh ash ig a va ulardan boshqa m aqsadlarda 
qo 'llan ish ig a sharoit yaratib bcriladi.
A ylanm a m ab lag 'lam in g aylanishi turli k o 'rsatk ich lar bilan belgilanadi. 
A ylanm a m ab lag 'lam in g aylanish koeffitsienti quyidagi form ula yordam ida 
aniqlanadi:
K a = Msm
/
Ay.q,
Bunda:
Msm
- sotilgan m ahsluot m iqdori, so 'm hisobida;
Ay.q.
- aylanm a m ab lag 'lam in g o 'rta c h a yillik q o ld ig 'i, s o 'm hisobida.
A ylana m a b lag 'lam in g 1 ta aylanish davrini quyidagi form ula bilan hisoblash 
mumkin:
A d = (A y .q
x 
3 6 0 )/ Msm
A ylanm a m ablag’lam ing aylanish davrini hisoblashni osonlashtirish uchun 
yildagi kunlar sonini 360 kun, kvartalni 90 kun, oylikni 30 kun deb qabul qilingan.
3. 
S an oat korxonalarining aylanm a m a b la g ’laridan fo ydalan ish
sam aradorligin i oshirish k o ’rsatkichlari
B ozor iqtisodiyotiga o ’tishning eng asosiy m uam m olaridan biri - bu 
resurslarning tejam korligi asosida ishlab chiqarish intensivligini oshirishdir.
T ejash b o ’yich a tadbirlar jo riy etish sistem asida m ehnat buyum larini tejash 
asosiy o ’rinni egallaydi va u xom ashyo, m ateriallar, yoqilg’i, energiya 
xarajatlarining m ahsulot birligiga ketadigan ulushini kam aytirishini nazarda tutadi, 
lekin, bu xarajatam i kam aytirish m ahsulot sifatini tushurm asligi kerak ham da 
m ahsulotning ishonchliligi va uzoq m uddat saqlanishini ta ’m inlash kerak.
H ozirgi 
sharoitda 
aylanm a 
fondlarni 
tejashning 
iqtisodiy 
aham iyati 
quyidagiga ifodalanadi:
- xom ashyo, m ateriallar, yoqilg’i xarajatlarini kam aytirish ishlab chiqarishga 
k o ’plab iqtisodiy foyda keltiradi. U har doim gi ishlatiladigan m oddiy resurslardan 
foydalanib, k o ’pro q tayyor m ahsulot ishlab chiqarishni ta ’m inlaydi va ishlab 
chiqarish hajm i oshirishga asos b o ’lib xizm at qiladi.
83

---

- M oddiy resurslam i tejash, ishlab chiqarishda yangi, ancha tejam li b o ’lgan 
m ateriallarni 
q o ’llash, 
ishlab 
chiqarishning 
alohida 
tarm oqlari 
o ’rtasida 
takom illashgan m unosabatlarining paydo b o ’lishiga olib keladi va sanoat ishlab 
chiqarish tarm oqlarini yanada rivojlantiradi.
M ahsulot ishlab chiqarishda m oddiy resurslar xarajatlarini xarakterlovchi 
um um iy k o ’rsatkich b o ’lib m aterial s ig ’im i -M k o ’rsatkichi hisoblanadi va u 
m ahsulot birligiga qilingan m oddiy xarajatlam i natural yoki qiym at o ’lchovlarida 
baholab beradi.
Bu k o ’rsatkich natural, natural-qiym at va qiym at ifodalarida o ’lchanadigan 
k o ’rsatkichlar: m ctall sig ’imi, cnergiya sig ’imi, y o q ilg ’i sig ’imi kabi alohida 
resurslar sarfini xarakterlovchi k o ’rsatkichlar bilan bevosita b o g ’liqdir.
M ahsulotning m aterial sig ’imi turli k o ’rsatkichlar b o ’yicha hisoblanishi 
mum kin:
1) Ishlab chiqarish m ahsulotning tabiiy birligiga sarflangan m oddiy resurslam ing 
solishtirm a xarajatlari (solishtirm a m aterial sig ’im i):
M = m = Q / N ;
2) Ishlab chiqarilgan m ahsulotning tabiiy birligiga sarflanadigan b ir necha xil 
m oddiy resurslam ing m iqdorini qiym at ifodada o ’lchash (m :so ’m - ltn , lm kub, 1 
m kv va b oshqalar uchun):
M oddiy resurslam i tejash m anbaalari va y o ’llari bir-biridan farqlanadi.
Tejash m anbai deganda, nim a hisobidan tejashga erishilgani tushuniladi. 
Tejash y o ’llari deganda qanday usulda, qaysi tadbirlam i q o ’llab tejashga 
erishilgani nazarda tutiladi.
H ar bir korxona m oddiy resurslam i tejash zaxiralariga ega b o ’ladi. Zaxira 
deganda topilgan 
yoki topilayotgan, 
lekin to ’liq q o ’llanilm agan m oddiy 
resurslardan foydalanish im koniyatlari tushuniladi.
Paydo b o ’lish sohalari nuqtai nazaridan va m oddiy resurslam i tejab 
zaxiralaridan foydalanish b o ’yicha ularni uch guruhga b o ’lish m um kin:
-
Real sektor;
-
um um sanoat - tarm oqlararo;
-
ishlab chiqarish ichidagi (sex, zavod, tarm oqdagi).
Real sektordagi zaxiralar deganda m am lakat x o ’jalig i uchun m uhim
aham iyatga ega b o ’lgan, xalq x o ’jalig in in g ilg ’or tarm oqlarida o ’zlashtirilgan, 
qazib olishdagi va ishlab chiqarishdagi xom ashyolam ing iqtisodiy, su n ’iy va 
sintetik turlari, issiqlik energiya kom pleksining takom illashgan strukturasi, bozor 
iqtisodiyoti sharoitidagi xalq x o ’jalig in in g zam onaviy m exanizm i asosida tejab 
q o ’llaniladigan resurslar tushuniladi.
U m um sanoat-tarm oqlararo zaxiralar - bu resurslam ing jalb qilinishi yetakchi 
sanoat tarm oqlari o ’rtasida oqilona tashkil etilgan ishlab chiqarish iqtisodiy
84

---

X
aloqalaridan b o g ’liq b o ’lgan zaxiralar (m asalan: qora m etallurgiya, m ashinasozlik, 
kim yo sanoati). Bu zaxiralar alohida sanoat tarm oqlarining va iqtisodiy zonalar 
rivojlanishining xususiyatlaridan b o g ’liq b o ’ladi. Bularning eng m uhim lari xalq 
x o ’jalig i darajasidagi aham iyatga ega. SH uning bilan birgalikda ulam i ishlatish 
ancha cheklangan u k o ’pincha o ’zaro aloqador sanoat tannoqlari yoki yirik sanoat 
tarm oqlari va ishlab chiqarish hududiy birlashm alari tom onidan taqsim lanadi.
U m um sanoat-tarm oqlararo 
zaxiralarga 
quyidagilar 
kiradi: 
foydali 
qazilm alam i topishni va qayta ishlashining yangi sam arali usullarini jo riy etish, 
ulam i qazib olish jaray o n id a ilg ’or texnologiyalardan foydalanish, m oddiy xom
ashyolam i to ’liq va kom pleks qayta ishlashni ta ’m inlash, ixtisoslashtirishni 
rivojlantirish, sanoatda kooperativlashtirish va kom binasiyalashtirishni tashkil 
etish, turli m ulkchilik shaklidagi korxonalarni rivojlantirish, q o ’llaniladiyogan xom
ashyo va m ateriallam ing sifatini oshirib, qishloq x o ’jalig id a m oddiy resurslam i 
tejash b o ’yicha tarm oq-ishlab chiqarishi rejalarini bajarish, ishlab chiqarishda 
ancha sam arali xom ashyo va m ateriallardan foydalanib, resurslar aylanishini 
tezlashtirish.
Ishlab chiqarish ichidagi zaxiralarga m oddiy resurslardan foydalanishni 
yaxshilash im koniyatlari kiradi. U texnika va texnologiyalam i takom illashtirish, 
ishlab chiqarishda m ahsulotlam ing ancha sam arali turlari va m odellarini 
o ’zlashtirish bilan, aniq tarm oqlar va korxonalarda m ahsulot sifatini oshirish bilan 
bevosita b o g ’liq.
Ilm iy-texnika taraqqiyoti davrida ilm iy-texnik o ’zgarishlarni tezlashtirishda 
butun xalq x o ’jalig in i harakatlantiruvchi kuchi b o ’lib, jam iy at ishlab chiqaruvchi 
kuchlarini rivojlantirish hisoblanadi. K o ’pchilik hollarda fanni ishlab chiqarish 
bilan b o g ’lashda intensiv jaray o n yuz beradi va u sanoat m ahsulotining m aterial 
sig’im ini kam aytirishni tizim li ravishda tashkil etish im koniyatini beradi.
Q abul qilinadigan tadbirlam ing xarakteriga qarab iqtisodiy resurslam i 
tejashning asosiy y o ’nalishlari sanoat ishlab chiqarishda ishlab chiqarish texnik va 
tashkiliy-iqtisodiy y o ’nalishlariga b o ’linadi.
Ishlab chiqarish texnik y o ’nalishlariga xom ashyoning sifat jihatidan ishlab 
chiqarishga tayyorlash, m ashinalar tuzilishini takom illashtirish, jih o z la r va 
detallam i yangilash, xom ashyo, y o q ilg ’i, energiyaning tejam liroq turlarini 
q o ’llash, 
texnologik 
chiqindilar 
va 
m oddiy 
resurslar 
nobudgarchiligini 
kam aytiradigan yangi texnikalar va texnologik jaray o n lam i q o ’llash kabi tadbirlar 
kiradi.
X om ashyoga birlam chi ishlov berish tarm oqlarida xom ashyoni tejash uchun 
qilingan dastlabki tadbir b o ’lib xom ashyoni qayta ishlashga sifat jihatidan 
yaxshilab tayyorlash hisoblanadi. X om ashyoni tayyorlash usullariga - y o q ilg ’i 
sanoatida k o ’m irni boyitish, to ’qim achilik sanoatida paxta tolasiga birlam chi
85

---

ishlov bcrish va standartlashtirish kiradi. M asalan: shaxtadagi tcm irning holatini 1 
% ga yaxshilash, pech unum dorligining 2 % ga oshishiga va 20 % atrofida qazilm a 
kukunining tejalishiga olib keladi.