Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

Marketing tadqiqotlari jarayoni bosqichlari 
 
 
 
 
 
 
 
Ko‘rinib turibdiki, “bozorni o‘rganish” tushunchasi umuman marketing 
faoliyatining asosiy jabhalarini aniqlab bersa ham “marketing tadqiqotlari” 
tushunchasi “bozorni o‘rganish” tushunchasidan ancha kengroq. Ko‘pchilik 
yirik chet el firmalari (80 foiz atrofida) o‘z xususiy marketing tadqiqoti 
bo‘limlariga ega. Bunday bo‘limlar tarkibida sotsiologlar, psixologlar, 
statistiklar, dasturchilar va boshqa shu kabi xodimlar xizmat qiladilar. 
Marketing tadqiqotlari jarayoni quyidagi bosqich va harakatlarni o‘zichiga 
oladi: 
1.
Muammo va tadqiqot maqsadlarini aniqlash. 
1.1.
Marketing tadqiqotlari o‘tkazish zaruratini aniqlash. 
1.2.
Muammo va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish. 
2.
Tadqiqot rejasini ishlab chiqish. 
2.1.
Tadqiqot turini aniqlash. 
2.2.
Talab qilinayotgan axborot turini, uni olish manbalarini vazarur 

---

68 
axborotlarni yig‘ish usullarini aniqlash. 
2.3.
Ma’lumotlarni yig‘ish shakllarini loyihalash. 
2.4.
Tanlanma rejani ishlab chiqish va tanlov hajmini aniqlash. 
3.
Tadqiqot rejasini ishlab chiqish. 
3.1.
Ma’lumotlarni yig‘ish. 
3.2.
Ma’lumotlarni tahlil qilish. 
4.
Olingan natijalarni talqin qilish va ularni rahbariyatga yetkazish – 
yakuniy hisobotni tayyorlash va taqdim qilish. 
Marketing 
tadqiqotlarining 
ayrim 
bosqichlariga 
qisqacha 
tarifberam 
1.1. 
Marketing tadqiqotlari o‘tkazish zaruratini aniqlash. 
Tashqi muhit monitoringini amalga oshirishda tashkilot rahbariyati 
ko‘pgina manbalardan – mahsulot sifatining pastligidan shikoyat qilishi 
mumkin bo‘lgan aksiyadorlardan, tashkilot bozordagi o‘rnini raqobat- 
chilarga berib qo‘yayotgani to‘g‘risida axborot berishi mumkin bo‘lgan 
dilerdan va h.k. axborot oladi. Ammo bu axborotlar asosiy muam- molarga 
emas, balki ko‘proq muammo - belgilarga taalluqli (masalan, sotuv hajmi 
barqarorlashuvi yoki tushib ketishi). Tadqiqotchilarning vazifasi aynan 
muammo – belgilar negizida yotgan asosiy muammolarni aniqlash 
hisoblanadi. Muammolarni aniqlash marketing tadqiqotlari olib borishda 
keyingi qadam hisoblanadi. 
1.2. 
Muammoni aniqlash va tadqiqot maqsadlarini shakllantirish. 
Muammoning 
aniq-ravshan 
qo‘yilishi marketing tadqiqotlarini 
muvaffaqiyatli o‘tkazish garovi hisoblanadi. Muammoni aniqlash o‘z ichiga 
quyidagilarni oladi: 
1.
Belgilarni aniqlash. 
2.
Mumkin bo‘lgan sabablar, asosiy muammolar, belgilarni aniq 
tariflash. 
3.
Muammoni hal qilish uchun boshqaruvchi qabul qilishi mumkin 
bo‘lgan muqobil amallar to‘liq ro‘yxatini aniqlash. 
Ma’lumotlar tahlili ularni kompyuterga kiritish, xatolarini tek- shirish, 
kodlashtirish, jadval holiga keltirish va statistik sinovlarni o‘z ichiga oladi. 
Markteing axborotlarini tahlil qilish tizimi usullar banki va modellar 
bankini o‘z ichiga oladi. 
Usullar banki – arifmetik operatsiyalar, ma’lumotlarni grafikli va 
statistik qayta ishlab, ularning statistik ishonchliligini aniqlash imkonini 
beruvchi ma’lumotlarni qayta ishlashning zamonaviy uslublari to‘p- lamidir. 
Modellar banki – har biri real mavjud bo‘lgan o‘zaro bog‘liq 
o‘zgaruvchan tizimni namoyon qiluvchi, optimal boshqaruv qarorlarini qabul 
qilishga ko‘maklashuvchi iqtisodiy-matematik modellar to‘plami- dir. 
Kompaniya rahbariyatiga o‘tkazilgan tadqiqot bo‘yicha yakuniy 
hisobotni tayyorlab faoliyat xususiyatlari va qabul qilinayotgan qarorlar 
xarakteriga qarab olingan natijalar talqini, xulosa va takliflar taqdim etiladi. 

---

69 
Hisobot yozishdan tashqari tadqiqotchilar mijozlar uchun ko‘pincha olingan 
natijalarning og‘zaki taqdimotini ham tayyorlaydilar. 
Marketolog 
tadqiqot 
usullari 
va 
uslubiyotlaridan, 
marketing 
instrumentlaridan to‘g‘ri foydalanishi lozim.Tadqiqot dizaynini ishlab 
chiqish quyidagilarni talab etadi: 
-Tasdiqlangan bosh va operativ maqsadlarning mavjudligini 
-Qo‘yilgan muammolar bilan maqsadlarning aloqadorligini 
-Olingan natijalarni qaysi yo‘nalishda qo‘llanishini asoslanganligini 
-Tadqiqot maqsadlariga erishish uchun tanlangan usullarning qulayligini 
-Butun jarayon uchun kalendar va tarmoq grafigining tuzilishini 
-Tadqiqot loyihasini bajarishda ishtirok etuvchi personalni o‘z 
vazifalariga mas’ulligini ta’minlashni 
-Tadqiqot xarajatlar budjetini moddalar bo‘yicha ishlab chiqishni 
-Yakuniy hisobot shaklini rasmiylashtirishni yuqori darajada bajarishni. 
Tadqiqot dizaynining ilmiy va iqtisodiy jihatdan samarali bo‘lishi 
dizaynga qo‘yiladigan talablarning eng asosiysidir. Tadqiqot dizayni 
loyihalanadi (1,2,3– bosqichda). Dizayni loyihalangandan so‘ng tadqiqot 
jarayonining konstruksiyasini tuzish bosqichi boshlanadi. Dizaynni 
loyihalashda ma’lum texnika va texnologiyaga tayanish kerak. Buning uchun 
quyidagi savollarga javoblar talab etiladi. 
-Kerakli axborotni yaratish uchun qanday ma’lumotlar zarur? 
-Ikkilamchi axborotni qayerdan olish yaxshi (ichki yoki tashqi 
manbalardan)? 
-Ikkilamchi va birlamchi axborotlarga yana qo‘shimcha ma’lumot-lar 
kerakmi? 
-Ikkilamchi axborot manbalarini qaysi statistik usullar bilan qayta 
ishlanadi va tahlil qilinadi? 
-Birlamchi axborotlarni qaysi usullar bilan to‘plash kerak? 
-Qanday o‘zgaruvchi omillar tahlili o‘tkazilishi va qanday usullar 
qo‘llanilishi kerak? 
-Iste’molchilar so‘rovnomasi qanday tuzilishi kerak, qanday savol-lar 
berilishi kerak? 
-
Tadqiqot jarayonida nimalarga ko‘proq e’tibor berilib, nimalar 
ajratilib ko‘rsatiladi? 
-
Qanday tahlil usullari qo‘llaniladi? 
-
Tadqiqot 
natijalari 
hisobotining 
shakli, 
ko‘rinishi va 
tarkibitasdiqlanganmi? 
-
Tadqiqot o‘tkazish uchun qancha vaqt ketadi? 
Tadqiqot 
dizayni 
— bu tadqiqot jarayonini loyihalash va 
konstruksiyalash hamda uning modelini ishlab chiqishdir. Taqiqot dizayni 
eng birinchi qilinadigan ishdir. Amerika Marketing Assotsiat- siyasi tarificha, 
“tadqiqot dizayni – bu ustalik bilan tuzilgan rejadir”. 
Marketing tadqiqoti dizayni - bu tadqiqot maqsadidan kelib chiqqan 

---

70 
holda mantiqiy ketma-ketlikda axborotlarni to‘plash, tizimlashtirish, qayta 
ishlash, ulardan foydali axborotni tanlab olish, axborot sifatini baholash va 
ularni qaror qabul qiluvchi menejer, rahbar, bo‘lim boshlig‘i yoki boshqa 
tegishli mas’ul shaxsga uzatishidir. 
Marketing tadqiqotining dizayni marketing tadqiqotini o‘tkazishni 
loyihalash va tashkil etish jarayoni sifatida ko‘rilishi mumkin. Dizayn 
loyihalash (1,2,3 bosqich) uch bosqichdan, konstruksiyasini tuzish to‘rt 
bosqichdan iborat. 
Birinchi bosqich — vaziyat muammosi va qo‘yilgan masalalar bilan 
tanishish. Bunda tadqiqotni o‘tkazish imkoniyatlari va mumkinligi haqida 
ularga ketadigan xarajatlar, bunga o‘xshash tadqiqotlarning mavjudligi 
hamda qiyinchiliklar haqida ma’lum bir fikr – mulohazalar shakllanadi. 
Asosiy vazifalar belgilangandan so‘ng quyidagi savollaraniqlanadi. 
-Qanday hajmdagi tadqiqot o‘tkazilishi talab etiladi? 
-Tadqiqot natijalari samarasi sarf – xarajatlarni qoplaydimi? 
-Tadqiqot qilinadigan muammo bo‘yicha tayyor yechimlar yokio‘xshash 
tadqiqotlar mavjudmi? 
-Tadqiqot 
natijasida 
qaysi darajadagi 
ahamiyatga 
ega 
bo‘lganaxborot olinishi kerak? 
-Masalani qo‘yilishi va asoslanishi qanday? 
-Natijalarni tayyorlash va topshirish uchun vaqt chegaralanganmi? 
Ikkinchi bosqich — tadqiqotni taxminiy rejalashtirish, birinchi bos- 
qichidagi 
ma’lumotlarni 
tekshirish. 
Bu bosqichda 
quyidagi 
savollarmuhim hisoblanadi. 
-qaysi hajmda qanday va qanday sifatli axborot talab etiladi? 
-qanday axborot manbalari mavjud? 
-Tadqiqot o‘tkazishga ixtisoslashtirilgan tashkilot yoki marketing 
markazlarini jalb etish kerakmi? 
-Tahlil va istiqbolni belgilash uchun qanday usullar qo‘llaniladi? 
-Tadqiqot ma’lumotlarini tahlil qilish uchun dasturlash qo‘llaniladimi? 
-Tadqiqot o‘tkazish qancha vaqtni talab etadi? 
Mavjud vaziyat bilan tanishgandan so‘ng barcha birlamchi va 
ikkilamchi axborotlarni firma kuchi bilan to‘plab yig‘ish mumkinligi, yoki 
birlamchi axborotlar to‘plash uchun marketing tadqiqot markazlari 
yordamidan foydalanish zarurligi aniqlanadi. Masalan, iste’molchilardan 
so‘rovnoma o‘tkazish, raqobatchilar haqida axborot yig‘ish kabi 
ma’lumotlarni to‘plashda marketing markazlaridan foydalanish kerak. 
Marketing tadqiqotlarini o‘tkazishga ixtisoslashtirilgan ilmiy tadqiqot 
institutlari va marketing markazlarini jalb qilishni asoslash uchun quyidagi 
mezonlardan foydalanish mumkin: 

Marketing 
tadqiqotlari 
borasida 
qaysi 
ixtisoslashgan 
institutmavjud? 

Marketing tizimlarini tadqiq qilish bilan qaysi 

---

71 
mutaxassislarshug‘ullanadi? 

Ochiq matbuotda tadqiqot natijalari chop etilganmi? 

Buyurtmachi firma va korxonalar bilan kommunikatsiya aloqalari 
qanday o‘rnatilgan? 

Tadqiqot o‘tkazish smetasi va grafigi institut tomonidan qachon 
tavsiya etiladi? 

Rejalashtirilgan tadqiqot grafigini institut ishlab chiqadimi? 

Institutda amaliyotda qo‘llanilgan hisoblash dasturlari va markazlari 
mavjudmi? 

Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va taqdimot qilish qanday 
tartibda o‘tkaziladi? 
Uchinchi bosqich — tadqiqot o‘tkazishning ishchi konsepsiyasini ishlab 
chiqish. Konsepsiya tadqiqoti kim yordamida o‘tkazilishidan qat’iy nazar 
ishlab chiqiladi. Konsepsiya quyidagi bo‘limlardan iborat bo‘lishi kerak: 
-Mahsulot, mahsulot nomenklaturasi, joylashtirish tizimi. Bu yerda 
bozorda siz tavsiya qilayotgan tovar yoki shunga o‘xshash tovar mavjudmi? 
-Tovarning asosiy mohiyati, uzoq muddatga mo‘ljallangan tovar, qisqa 
muddatga mo‘ljallangan keng iste’mol tovari, sanoat ehtiyojlari uchun kerak 
tayyor qismlar va boshqa xizmatlar. 
-Sifatni ta’minlash, tizimli texnikaning zamonaviylik darajasi, 
unumdorlik ko‘rsatkichlari, dizayn, narxlar, foydalilik darajasi. 
-Potensial 
iste’molchilar: sanoat korxonalari, savdo, ijtimoiy 
buyurtmachilar, individual iste’molchilar, iste’molchilar guruhi. 
-Bozorni ta’minlash xarakteristikasi - bozorga kirish va chiqish, ishlab 
chiqarish dinamikasiga qarab mahsulotga shakllanayotgan talabni o‘rganish 
-Mahsulotni sotish tizimi (ulgurji va chakana savdo tarmoqlari), oxirgi 
iste’molchiga yetkazib berish tizimi, chakana savdo do‘konlari, ulgurji savdo 
punktlari. 
-Raqobat-raqobat muhiti, asosiy raqobatchilarning bozordagi holati. 
Tadqiqot muammosidan kelib chiqqan holda ishchi konsepsiyaning tarkibi 
bundan farq qilishi va boshqa masalalar ham yoritilishi mumkin.Bozor 
muhitini o‘rganish, marketingning tashqi va ichki muhitini tahlilqilish, 
tashqi aloqalarni tahlil qilish masalalari ko‘rilishi mumkin. Harqanday 
firma faoliyatiga 
juda ko‘p omillar 
ta’sir etganligi 
uchun,marketing tizimininig ko‘p subyektlari samarali aloqalarni 
o‘rnatishijuda muhim. Shu sababli quyidagi savollarni ham tadqiqot davrida 
o‘rganish zarur. 
-Iqtisodiyotdagi 
umumiy 
holat 
– iqtisodiy, 
siyosiy, 
ijtimoiy,geografik 
-Asosiy tarmoqlarda texnologiyalarning rivojlanganligi 
-Ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish dasturlari holati – fan, sog‘- 
liqni saqlash, tashqi muhitni muhofaza qilishning istiqbollari 

---

72 
-Iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarida ularning mahsulotlariga bo‘lgan 
talabni baholash 
-Raqobatchilar va hamkorlar bozorida firma ulushi. 
To‘rtinchi bosqich — marketing axborotlarini to‘plash yo‘llari va 
usullari asoslanadi. Iqtisodiy tejamli usullardan foydalanish, birlamchi va 
ikkilamchi axborotlarni aniqligiga e’tibor qaratiladi. Axborotlar ikki 
yo‘nalishga bo‘lingan holda tizimlashtiriladi: 
-
firmaning ichki axborotlari tizimi 
-
firmani o‘rab turgan tashqi muhit axborotlari tizimi. 
Tashqi muhit axborotlari turli manbalardan, ommaviy axborot nashrlari, 
statistik qo‘mitalar, raqobatchilarning faoliyati haqidagi manbalardan olinishi 
mumkin. 
Beshinchi bosqich —axborotni qayta ishlash.Tadqiqot maqsadi va 
vazifalaridan kelib chiqqan holda axborotlarni miqdoriy va sifat jihatdantahlil 
ishlari olib boriladi, qayta ishlangan axborot kompyuter dasturlariga 
kiritilishi va tahlil qilinishi kerak. 
Oltinchi bosqich—yakuniy xulosalarni qilish, tadqiqotni yakunlash, 
umumlashtirish. Tadqiqotning bosh maqsadiga yetildimi yoki yo‘qmi, 
qo‘shimcha ma’lumotlar kerakmi, tadqiqot yakunlandimi, shu va shu kabi 
savollar tahlil qilinadi. Buyurtmachi qo‘ygan maqsadiga erishdimi,marketing 
tadqiqotlariga sarflangan xarajatlar tez qoplanadimi, kabi savollarga xulosa 
qilinadi. Iste’mol vositalari ishlab chiqaruvchi sanoat korxonalari marketing 
tadqiqotlariga 0,30 foiz miqdorida mablag‘ sarf qilar ekan. Ba’zi hollarda 
tadqiqot natijalari samarasini aniqlash uchun anketa savollari tuzib 
so‘rovnomalar o‘tkaziladi. 
Yettinchi bosqich – tadqiqot natijalarini rasmiylashtirish va taqdimot 
(prezentatsiya) qilish. Hisobot tarkibi quyidagilarni o‘z ichiga olishi kerak: 
-Mundarija 
-Referat, hisobotning qisqa mazmuni va natijalari 
-Masalaning qo‘yilishi va tadqiqot maqsadlarining asoslanishi 
-Tadqiqot alohida bo‘limlari natijalari, uslubiy xulosalar, jadvallar, 
sxema va grafiklar 
-Ilovalar. 
Taqdimotni samarali o‘tkazish uchun uning ssenariysi tuziladi. 
Taqdimot ma’ruzasi, slaydlar, bahs-munozaralar bilan birga boshqa rasmiy 
tadbirlar ham o‘tkaziladi.