Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda bozor munosabatlariga asoslan- gan

3.3.
 
Axborotlarni to‘plash uslublari 
 
Ma’lumotlarni yig‘ish odatda, o‘qitilgan, o‘rgatilgan dala tadqi- 

---

61 
qotlarini o‘tkazuvchi intervyuchilar tomonidan amalga oshiriladi. 1910– 
yildan boshlab eng oddiy marketing axborot yig‘ish usullari qo‘llanilgan. 
Iste’molchilarni do‘konlarda, kassalar oldida so‘roqqa tutibtovar, uning narxi, 
sifati haqidagi oddiy savollar bilan ularning fikri aniqlanar edi. Hozirda 
savolnomalar juda keng miqyosdagi savollarni o‘z ichiga olib, ular 
natijalari kompyuter dasturlari yordamida ishlanib qisqa vaqt ichida 
xulosalar chiqarishga imkon yaratadi. So‘rovnomalar o‘tkazishda so‘rovga 
tutishning taktikasiga alohida e’tibor qaratiladi. So‘rovga tutiladigan xaridor 
yoki iste’molchilarni segmentlarga bo‘lib, ya’ni faoliyat turiga qarab 
guruhlarga bo‘lish, millatiga, jinsi, yoshi va boshqa ko‘rsatkichlariga qarab 
savollarni va anketa so‘rov jarayonini o‘tkazish yaxshi samara beradi. 
So‘rovnomalarni tarqatish va natijalarni yig‘ishda quyidagilarga rioya qilinsa 
yaxshi natija beradi: 
Tadbirni tayyorlash 
(axborot hajmini aniqlash, oldindan tadqiqqilish, 
so‘roq rejasini tuzish). 
So‘roq anketasini tayyorlash 
(test savollarni tuzish, testlarni tarqatib, 
kuzatuv o‘tkazish). 
So‘rovnoma o‘tkazish usulini tanlash 
(ommaviy yoki tanlanma 
guruhlar ichida so‘rovnoma o‘tkazish, qaysi iste’molchilar guruhida 
so‘rovnomani o‘tkazish). 
Kuzatuv va tekshiruv usullari
ni amalga oshirishning asosiy vosi- tasi 
bo‘lib anketa (savolnoma) o‘tkazish va mexanik qurilmalar, masa- lan, 
odamlar sonini hisoblagichlar, kino, videokameralar hisoblanadi. 
Savolnoma – biron-bir ma’lumot olish uchun yaratilgan so‘rov 
varaqasidir. Savolnoma odatda uch qismdan: kirish, rekvizit qismi va asosiy 
qismdan iborat bo‘ladi. 
Kirish qismining asosiy vazifasi – so‘ralayotganlarni so‘rovda ishtirok 
etishga ko‘ndirishdir. Unda olib borilayotgan so‘rovning maqsadi va 
so‘ralayotgan shaxs so‘rovda ishtirok etib qanday foyda olishi ko‘rsatilishi 
lozim. 
Rekvizit qismida so‘ralayotgan shaxsga tegishli axborot: yoshi, jinsi, 
kasbi, oilaviy holati va h.k. keltiriladi. 
Asosiy qismidagi savollarning mazmuni tadqiqotchilar qo‘yilgan 
savollarga olingan javoblar natijasida aynan nimalarni bilishni istayot- 
ganligiga bog‘liq. Quyidagi savol turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 
-
Ochiq savol so‘ralayotganga o‘z so‘zlari bilan javob berish, o‘zini 
erkin tutish imkonini beradi. 
-
Yashirin savol barcha mumkin bo‘lgan barcha javob variantlarinio‘z 
ichiga oladi, so‘ralayotgan ulardan birini tanlab oladi. 
-
Axborot pochta yoki intervyu olish yo‘li bilan ham to‘planishi 
mumkin. 
-
Birlamchi axborotlarning keng tarqalgan usullari bu savolno- malar 
tarqatib iste’molchilarning tovar va xizmat turlari haqidagi fikrini bilish, 
kuzatuv ma’lumotlari, tajriba va laboratoriya kuzatuvlaridir. 

---

62 
Savolnomalar orqali so‘roq va intervyu olishjuda keng tarqalgan. Bu usullar 
bilan birlamchi axborotlarni to‘plash qimmatga tushadi. Shuning uchun 
bunday axborotlarni yirik firma, korporatsiyalar, kompaniyalar o‘z 
faoliyatlarining strategik rejalarini tuzish maqsadida o‘tkazadilar. Shuni 
ta’kidlash joizki, marketing tadqiqotlari juda ko‘p vaqt va sarf- xarajat talab 
etuvchi jarayon bo‘lib, hozirda firmalar raqobatbardoshbo‘lishini ta’minlash, 
bozor ulushini egallash, tashqi bozorlarni o‘rganish orqali eksport faoliyatini 
rivojlantirish uchun tadqiqotlar o‘tkazishga qiziqadilar. Samarali o‘tkazilgan 
tadqiqotlar natijasi albatta, o‘z foydasini beradi va tez orada xarajatlar 
qoplanadi. 
-
Birlamchi axborot ochiq dala marketing tadqiqotlari, debnomlangan 
kuzatuv, tekshiruv, tajriba va imitatsiya yo‘li bilan olinadi.