Gipotalamusning gipofizga va periferik endokrin bezlargata’siri Gipotalamusning periferik endokrin bezlarga ta’siri ikki yo’l bilan (neyrogormonlar va nerv orqali) amalga oshiriladi. 1. Gipotalamusning ma’lum neyrogormonlari (liberin va sta-tinlar) portal sistema orqali gipofizning oldingi va o’rta bo’lagi hujayralari ishini boshqaradi, ya’ni bu hujayralar gormon ishlashini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Stimulyatciyaga uchragan hujayralar esa turli ma’lum periferik endokrin bezlarga ta’-sir qiluvchi gormonlar ishlab chiqarib, shu bezlarning ishini kuchaytiradi (162-rasmga q.). Statinlar ta’sirida ishi susaygan hujayralar esa periferik endokrin bezlarga ta’sir qnluvchi gormonlarni kam ishlab chiqaradi ski umuman ishlab chiqarmaydi. Bu esa shu bezlar ishini susaytiradi. Gipotalamusning peri-ferik bezlarga gipofiz orqali ta’siri transadenogipofizar ta’sir deb yuritiladi.
2. Gipotalamus simpatik yoki parasimpatik nervlar orqali to’g’ridan-to’g’ri periferik bezlarga ta’sir qilishi mumkin. Bu ta’sir paraadenogipofizar ta’sir deb yuritiladi. SHuni qayd qilish kerakki, gipotalamus periferik endokrin bezlarga ta’sir kilibgina qolmay, periferik endokrin bezlar gipotalamusga ham ta’sir o’tkazishi mumkin. Masalan, periferik bezlarda ish-lab chiqarilgan gormonlarning miqdori oshib ketsa, u gipotala-musga ta’sir qilib, tegishli liberinlar ishlab chiqarishini su-saytiradi va statinlar hosil bo’lishini kuchaytiradi.
Gipotalamusga bosh miyaning oliy qismlari, xususan, limbik sistema, bodomsimon yadrolar, gippokamp va epifiz ta’sir qiladi. Gipotalamusda neyrogormonlar ishlashida bosh miyaning ma’lum hujayralarida ishlanuvchi endorfinlar va enkefalinlar muhim o’rin tutadi.
GIPOFIZ (HYPOPHYSIS) Gipofiz boshning turk egari chuqurchasida joylashgan kichik, toq organ. U oraliq miyaning voronkasi bilan gipofiz oyoqchasi orqali bog’langan. Gipofizning og’irligi 0,34-0,65 g, Uning og’irligi jinsiy balog’atga etish, homiladorlik davri va shu kabi jarayonlarda o’zgarib turib, boshqa endokrin bezlarning funktcional holatiga bog’liq bo’ladi. Gipofiz anatomik jihatdan murakkab a’zo bo’lib, sut emizuvchilarda tuzilishi va faoliyatiga ko’ra keskin farqlanuvchi 4 qismdan: 1) bez tuzilishiga ega bo’lgan va a’zoning 3/4 qismini tashkil etuvchi oldingi bo’lak; 2) sut emizuvchilarda unchalik rivojlanmay, sodda hayvonlarda anchagi-na katta bo’lgan o’rta (oraliq) bo’lak; 3) oldingi bo’lakning da-vomi hisoblanib, bez tuzilishiga ega bo’lgan tuberal (do’mbok) bo’lak; 4) miyaning davomi bo’lgan va neyrogipofiz yoki nerv qism deb ataluvchi orqa bo’laklardan iborat.
Gipofizning oldingi bo’lagi, do’mboq qism va oraliq bo’lak bez epiteliysidan iboratligidan adenogipofiz nomini olgan. Neyrogipofiz (orqa bo’lak) miya oyoqchasi yoki voronkasi bilan tu-tashib ketg’an bo’ladi. YOsh o’tishi bilan gnpofiz kichiklashib bo-radn. Gipofizning taxminan 70% ini oldingi bo’lak, 20% ini orqa bo’lak, 10% ini oraliq bo’lak tashkil qiladi.
Gipofizning funktciyasi. Uning oldingi bo’lagida quyidagi gormonlar ishlab chiqariladi: 1) somatotrop gormon (o’sish gor moni)-organizmning o’sish protcesslariga ta’sir etadi. Bu gor-monning ishlab chiqarilishi me’yoridan oshib ketsa - gigantizm, etishmaganda esa pakanalik vujudga keladi; 2) krinotrop gor-monlar - endokrin bezlarning ishini tartibga solib turadi. Ularga tireotrop (qalqonsimon bez faoliyatini oshiruvchi), adre-nokortikotrop (buyrak usti bezi po’stloq qismining funktciyasini qo’zg’atuvchi) hamda gonadotrop - jinsiy bezlar ishini kuchayti-ruvchi gormonlar kiradi. Gonadotrop gormonlar gruppasi; a) fol-likulni stimullovchi, ya’ni tuxumdonlarda follikullarning etilishini, estrogen ishlab chiqarishini, urug’donlarda esa sperma-togenez protcessini intensivlashtiruvchi; b) lyuteinlovchi (ovulya-tciyani vujudga keltirib, sariq tanani hosil qilishda ishtirok etuvchi va urug’donda jinsiy gormonlar ishlanishiga ta’sir qi-luvchi); v) lyuteotrop yoki prolaktin (tuxumdonda sariq tana hosil bo’lish protcessini va sut bezlarida sut ishlanishini stimul-lovchi gormonlardan iborat (162-rasmga q.). Urta bo’lakda mela-nin hosil bo’lishini stimullovchi gormon (melanotropin) va li-potropin (lipidlar metabolizmini kuchaytiruvchi) gormoni ishlab chiqariladi. Melanotropin terining pigment hujayralarini ko’-paytiradi va teri rangiga ta’sir qiladi (bu ta’sir past tabaqa hayvonlar uchun xarakterlidir). Gipofizning orqa bo’lagida gor-moklar sintez qilinmaydi. Bu erga gipotalamus yadrolarining neyrosekret hujayralari sintez qnlgan mahsulot yig’iladi va saqlanadi.
Gipofizning taraqqiyoti. Gipofiz kurtagining xssil bo’lishi
163- rasm. Gipofizning taraqqiyoti. 15 kunlnk quyon hsmilasi.
1 -sraliq miya voronkasining bo’shliri; 2 - gipofiz orqa bo’tashning kurtagi, 3 - gig.ofizar cho’ntak - adenogipofiz kurtagi; 4 - og’iz bo’shlsha; 5 - til (Falindan).
-.pusht rivojining birinchi oylari oxirlarnda yuz beradi. Bu davr-da og’iz bo’shlig’i tepa epiteliysining rivojlanayotgan bosh miya tomon botib kirishi natijasida qalin devorli tor va uzun nay hosil bo’ladi. Oldingi devori bilan oraliq miya pufagiga tegib turuvchi bu tuznlma Ratke chuntagi deb ataladi (163-rasm). Bu cho’ntakning taraqqiyoti miya rivojlanishi bilan birga kechadi. Agar shu taraqqiyot davrida miya pufagi olib tashlansa, gipofiz oldingi va o’rta bo’laklari rivojlanmay qo’yadi, ya’ni differen-tciallanish to’xtab"qoladi. Dastavval, gipofiz ekzokrin bez kabi burun-halqum' zonasi bilan aloqador bo’lgan chiqaruv nayiga ega bo’ladi! So’ngra bu nay reduktciyaga uchrab, yo’qolib ketadi. Ratke cho’ntagi oldingi devorining epiteliysi tez ko’payishi natijasida qalin qatlam hosil bo’ladi. Bundan esa gipofizning oldingi bo’-
164-rasm. 1ipo[)iz. Gemagoksilin-eozin bilan bo’yalgan. 06. 10, ok. 10. 1 » oldingi bo’lakS 2 - orqa bo’lak; 3 ™ oraliq bo’laklagi, cho’ntak orqa devori hujayralaridan esa gipofiz o’rta qis-mi vujudga keladi. CHo’ntak bo’shlig’i torayib, oldingi va o’rta bo’laklararo tor gipofiz yorng’iga aylanadi. Orqa bo’lax-epiteliy tasmachalariga yondoshgan miya voronkasidan hosil bo’ladi. Gipofiz epiteliy kurtagining neyrogipofizni hosil qiluvchi oraliq miya devertikuli bilan qo’shilib, yagona a’zoga aylanishi embrion ta-komilining ettinchn haftalarida ro’y beradi. Bu tuzilmalarga qon tomirlarning kirib kelishi gipofizning murakkab qoya t to’rini hosil qiladi.
Oldingi bo’lakda dastavval bazofil hujanralar, so’ngra em-brion taraqqiyotining to’rtinchi oylaridagina atcidofil hujayralar takomillashgan. Keyinchalik bu hujayralar rizojlaiishi va takomillanishi bir xil tarzda kechmaydi. Erkak jinsiga Man-eye homilasing 4,5-5-oylarida bazofil hujayralarining yirik-lashishi va degranulyatcnyasi ro’y beradi. Bu holatni shu davrda rivojlanayotgan jinsiy sistemaga pshofiz ta’sir etishi bilan bog’lash mumkin.
