Муратбай нызанов ашык

Куманды ж ерге дуре еттирип койдым.
— Экеме айт, мени Кудияр жездем кусаган котыр тауып 
узатагойсын. Лекин, так етсем де Отегенге тиймеймен!
— Кызым, лебиз алланики.
— Онда кызыныз-эм бугиннен калмай алланики болады!
Анам найлаж кудаларды умитсизлендирип кайтарды.
— Бул уакыяларды Тилеухан женгей билетугын ба еди?
— Як. Апам биледи, екинши сен еситип атырсан.
— Сол кунлери неге менин менен ушырасыуды ойлама- 
дын!
— Улыума еркек атлыны жек керип кеттим сонда. Окыуга 
кайтатугын куни бир кыял келди ойыма. Диспансерге 
барды м.
— М аган Ж амалов Исмайыл деген наукас хаккында 
справка берин, — дедим докторга.
Олар кеп журналларды актарды.
— К,айсы районная? — деди сон.
— Шымбайдан.
— С изин атыныз Шымбайдын дизиминен де табыл- 
мацы.
— 9 зи каякта? — деди сон. — Ауырып атыр ма?
— Як.
— Я биротала жазылып кетти ме?
— Билмеймен.
— Кызык нашар екенсен, — деп олар кайтадан баска бир 
журналларды актарып кетти.
— Мында, мында, таптым, — деди доктордын жанындагы 
медсестра.
— К,эне?
Екеуи бирден унилди.
«— Жамалов Исмайыл 1927-жылы тууылган. 1938-жылы 
екпе туберкулёзы менен есапка алынган.
1949-жылы 27-майда толы к жазылганлыгы себепли 
есаптан шырарылган.»
— Куни менен аныклап айтсан болады 
fo
, 
жазылран деп,
— дести олар маран екпеленкиреп.
155

---

Мен ундемедим. Ундеместен справканы алып 
шырып
кеттим.
— Ол справка да касынызда барма?
— Бар.
Х анзада ж эн е баганагы д эптерди б араклап, екинши 
справканы тапты. Исмайыл справканы дыккат пенен окып 
шыкгы.
— Енди маган бер, — деди Ханзада.
— Естелик пе?
— Як. Буран да баганагы справканын кунин туугызамыз.
Ол справканы м айда-майда етип жыртып, сумкасына
таслады.
— Б и л е с е н бе, м ен т а р и й х та н ы у б ой ы н ш а доктор 
болсам , — деди И см айы л кулип. Х анзада оны н гэпинин 
изин илип алып кетти.
— Ал, мен Исмайыл таныу бойынш а кандидат!
— Ж ур, онда кеттик! — деди И см айы л оны н колынан 
тартып. — Бул еки дэреж ени белгилемесек болмайды.
Д ер л и к бир жыл FayFa салган в т е ге н арадан шыкты. 
Тилеухан баягы «хэмелин» кол Fa алды. Сол жылы гузде 
И смайыл мэселени айдынластырды.
— А нам кун сан ап картай ы п атыр. К елинли етпесем 
болмайды.
— Ж азд а окы уы м биротала там ам ланады гой, —деди 
Ханзада оган.
— Ж эне бир втегенди арадан шыгара алмай журемиз бе?
Екеуи ш ы н кеуилден кулисти. Х анзаданы н самолетка
алган билети стол устинде калатурыны сол сапары еди.
Исмайыл орнынан ауыр козгалып, стол Fa келди. Айнадан 
с ы р т к а к а р а д ы . К а т а р а ж а й л а с к а н х э'л л и лер д и н хеш 
кай сы сы н ы н этирапы нда сылт еткен жан ж ок еди. Хэммеси 
оны онаш а калдырып, асыкдай, етмиш ин еслеп алыуы ушын 
т ы н ы ш л ы к с а к л а п ту рран дай . Т ек у зак та, к е з ушында 
м аш и налар зы м ы рап барар еди.
« в х , к э н е к е й булар м ен и н х эси ретл и етмишлеримди 
е з л е р и м е н е н к о с ы п а л ы п к е т с е ... М е н и н мийим 
хэммесинен тазарып, нэресте кэлбиндей тап-таза болса!... Як, 
мен енди хэм м еси н тазадан баслай алмайман! Ол етмишлер
156

---

маган керек, сол хэсиретли хэм лэззетли кунлер! Мен калган 
емиримди сол шийрин кыяллар тербелисинде вткеремен!».
Ол столра эсте отырды да, Нурсулыудын дэптерин 
колына алды. Келген жерин ашты. Ашты да жэне коркып 
кетти. Бары-жоты еки ай рана ышкы лэззетинен мэс болран 
бул бийгуна нашардын ауыр дэртлерин журеги кетере алар 
ма екен?
«Эдиулим!» — деп басланран еди жана бет. Исмайыл 
дэптерди жауып калды. Лекин, сол мэхэл дэптер артынан 
Нурсулыудын дэртли квзлери пайда болды.
— Х е, з е р и к т и ц бе? — деди ол Исмайылга. Онын 
квзинен буран екпели екени яки оны аяп турранын анлау 
кыйын еди.
— Як. Зерикпедим. Сени тынлаудан хеш кашан зерикпей- 
мен! — деди ол.
Бул гэплердин хэммеси кыска пурсат ишинде Исмайыл­
дын кеуил кеширмелеринен еткен ишки губирлиси еди.
Ол езин кол Fa алып, дэптерди кайтадан ашты.
«Эдиулим!
Мен бугин ески дэптерди кайтадан вдула алдым. Ески 
деуимнин м эниси, сиз тунгыш перзентли болып, бизин 
апам ат койып берген куни, оны тэнхэ езим дастанатурын 
к е п ш и к т и н иш ин е жасырран едим. CaFaH болтан 
мухаббатымды кеулимде купия сакладым, ал, кагаздары 
шийрин еслеулеримди бас ушымда кэстерледим.
Лекин, мени катты умитсизлик бийлеп алды сол кунлери. 
Апам «бала хаялдын 
в д з ы р ы
» 
легенде, сизин хаялыныз сол 
казыкты менин журегиме карып атыррандай сезилди. Сиз 
перзентли болдыныз. Шадлырынызда шек жок. Арадан еки- 
уш жыл етип жэне екинши нэресте дуньяга келеди. Сон 
у ш и н ш и си ... б эл к и м , жэне-жэне! Сизин хэр бир 
кууанышыныз менин журегиме дэрт болып жамала береди. 
Олар пияздьщ кабырындай кабат-кабат болып калыныйды, 
Мен оларды кетерип журе аламан ба? Тезим бере аларма 
екенмен! Акыры, сиз узакта емессиз! Жанымдасыз 
р о й
! 
И нсдд Драласы с у иге н адамынын бахытл^ бддыуьша 
куугчады Лекин, со.- бахыттын бир жарында ези турмаса ше! 
Мен бир неше мэрте емирден тойып кеттим! Жасагым 
келмей калды. Бэрибир ез жаныма каст ете алмадым. Оган
157

---

м эртлигим жетпеди. Х эм м еси н е колды би р серм еп , мэзи 
бийпэруа ем ир суре басладым. Э ти рапы м да болып атырган 
уакыялар сюжетлери тарты мсы з, куры уакы т откериу ушын 
керип отырран кинора мегзер еди.
М ен гуллэн е р к е к зат ы н а б и й п э р у а б о л ы п калдым. 
Бурынрыдай, сизин, уйинизден саулат теги п шырыуынызды, 
хаялы ц ы з Х ан зад ан ы н туу сы р ты н ы зд ан к эд д и -к эу м ети - 
низге сукланы п карап калы улары н д а гузетп ей койдым. 
Л екин, сизди журегимнин бир м уйеш инен ш ыгарып таслай 
алмадым. Бэркулла сиз ез адамым болы п кэлбим де жасай 
бердиниз. Екинш и бир инсанра ол ж ерден орын табылмас 
еди.
Мени сорап келиуш илердин де аягы ты йы лды . Хатар- 
лары м ны н бэри бала-ш аралы болды . У йлениу арзыуында 
журген боз жигитлер енди меннен жасы киш и болып калды. 
Келинш егинен ажыраскан яки хаялы елген кисилер маран 
умитли кезлери менен телм ирер, л ек и н , м ен и н жузимнен 
езине болтан ы сы клы к сезбегеннен кейин бир нэрсе деуге 
бата алм ас еди. О лар м аган с у й к ел и си у ге айб ы н ар еди. 
Сизден баска хэмме еркек затына суу: л к болып калган едим 
мен.
Усылайынша арадан жигирма жылга шамалас уакыт етти. 
Мен хэм Ж упар институт питирип мураллим болып алдык. 
Ж упар бир ш ы п ак ер ж и ги т к е т у р м ы с к а ш ы кты . Баска 
классласларым хаккында сизге айтып отырмайман. Олардын 
сизге кызьшы жок. Ж упар мэселесинде азлы -кепли хабардар 
болганы ны з ж аксы . Ол еле си зге х э м д э р т болады. Буны 
кейинирек тусинесиз.
Сиз еткен жыллар иш инде кеп жогалтыуларды бастан 
кеш и рд и н и з. А н ан ы зды т о п ы р а к к а берд и н и з! Хэдирдан 
устазыныз Генжемурат арадан айры л д ы н ы з. Алдыныздары 
айбатыныз еди ол. Ол емирден к ез ж ум ганнан кейин сизин 
д у ш п ан л ар ы н ы з ж ау ы н н ан к е й и н ги зам ар р ы к т ай изли- 
и зи н ен «кегерип» шьша баслады. О лар си зи н абырайыныз 
еси п кетиуинен коркар еди. Сиз институтка директор болып 
кегп еуи низ ушын ж олы ньш а «шлагбаум» коя баслады. Усти- 
у стине арзатар, избе-из сын м акалалар ж азылып турылды. 
С и з Г у м и л ё в т а н у р л а г а н б о л д ы н ы з ... С и з Д ибаевтан 
к е ш и р г е н е к е н си з... С из У алихановты н колжазбаларынан
158

---

нуска алып, езидизге езлестирген екенсиз... Ивановтын,, 
Толстовтын макалаларын хер кыйлы мотивлерде буркеп 
жазып, илимге сурбетлерше кылаплык еткен екенсиз...
Булардьщ бэри дурыс-надурысльны жетик тексерилмес- 
тен газеталарда шыгып турды. Себеби, ол жерде отырганлар- 
дын да кеб и си сизи н кара куйеге былганганьщыздан 
мэпдар еди... Лекин, барине сиз тезип билдиниз. Сизин 
еркиниздин соншелли беккемлигине риза болдым. Шаш­
ларыныз бир кунде агарып кетерме екен деп корыккан едим. 
Як, бир тал шашынызды да кырау шалмады. Мийтиндей бек- 
кем еркиниз, мени жэне де бетерирек суйиуге ынтыкгырды.
Хдкыйкатында да бул кунлер Исмайыл ушын огада ауыр 
кешкен еди. Х,эр кыйлы лакаплар менен жазьинан дохмет 
арзалар, бирин-бири тэкирарлаган сын макалалар... Олардын 
бирин тексерип болмай, екиншиси барып турар еди. 
У зликсиз тексериу хэм онын жуумапли караулардан 
жокарыдагылардын да пикири взгере баслады. Лекин, 
олардын арасынан Исмайылды нэхак гуналардан саклап 
к алы уш ы лар табы лды . И нститутта ислеуши хэмме 
хы зм еткерлердин кол танбасы алынды хэм бир неше 
домалак арзалар экспертизага жиберилди. Айыпкер мэлим 
болды. Ол еле келгенине бир жыл болмаган киши илимий 
хызметкер Кдлмурза Ешимов болып шыкты.
М эселе институттын эзинде додаланды. Обкомнан 
жууапкерли уэкил катнасты. Кеп додалаулардан кейин 
К алм урзаны жумыстан босатып, исин судка еткериу 
женинде кэули кабылланыуга уйгарылды. Кдралган мэселе 
дауыска койылайын деп турганда Исмайыл сез сорады.
— Б и з илим жолындагы жас кэнигелерге бундай 
мунэсибетте болатугын болсак, онда илимнин ертенги 
келешеги кандай болады? Мийнети ауыр, наны миннетли 
бул тарауга хеш ким кэдем баспай кояды.
— Мейли, баспай-ак койсын, — деди жокарьщан келген 
уэкил оны н гэпин белип. — Бул тарауга журеги таза, 
кекирегин кыянет жайламаган жаслар кирип келиуи керек. 
Олар хакыйкатты жаклайтугын хэм жузеге шыгара алатугын 
азаматлар болыуы тийис.
— Кал мурза хакыйкатты айтты! — деди Исмайыл исе- 
нимли турде. Отырганлар хайран болып калды. — Бул жерде
159

---

айып меннен кетти. И лимий мийнетлеримде «Гумилёвтыд 
мына китабы нан алынды» деп тусиник берген менен, оньщ 
неш инш и бетинен, кайсы темасынан алынтанын керсетпе- 
ген м ен . Д иваевтын,, У алихан овты н колж азбалар фонды 
б ой ы н ш а д а усы ндай кэтеликлер жуз берген. Бул кимде 
болса да гуман туудырыуы тэб и й и й аухал. Кдлмурза жас 
болыуына кдрамастан мени, келешекте бундай шалагайлыкка 
жол коймауымды есиме салып койды.
— Сиз не айтып турсыз? — деди «экил. — Алдынгы бир 
неш е тексериулерде бул кэтелер баспа тэрепинен кеткен, 
с и з и н к о л ж а зб а н ы зд а х эм м е с и а н ы к ко р сети л ген деп 
ж азылган жууапларды бийкарламакшымысыз?!
— Дурыс, бул кэтелер баспа тэрепинен кеткен. Лекин, сол 
баспа жумысында редакторларга исенбей, ол уазыйпаны да 
езим аткарган едим.
— Онда неге уактында бул кэтеликти жасырдыныз?
— А йы плы ман...
Ж ы й н а л ы с к э у л и с и п у т к и л л е й е з г е р и п кетти. 
Е ш и м о в т ы н о р н ы н а И см ай ы л ж аза алды. Ол директор 
уазы йп асы н аткарыуш ы лауазымынан босатылып, орнына 
п е н с и я ж а с ы н а ш а м а л а с ы п т у р га н э д е б и я т ш ы алым 
Ж аксы бай С ейтимов тайынланды.
Б у н д ай ж у у м ак ты хеш ки м кутпеген еди. Эсиресе, 
х эм м ед ен б етер К алм урза албы рап калды. Ол бир неше 
м э р т е И с м а й ы л га кеу л и н аш ы п , актары лм акш ы болып 
окталды , леки н , хэр сапар оны Исмайыл баска энгимелер 
м енен алан етип, мумкинш илик бермеди.
А кы ры , бир куни Калмурза оны н алдына кирди.
— Ага, неге м ен и н гунамды м ойны ны зга алдыныз? — 
деди ол екпелеп.
— Ж аслы кта хэмме де кэтелеседи, еле уакты келип, сиз 
д е и зи н и зге ерген ж асларды н билип-билмей ислеген кэте- 
л и к л е р и н ези н и з мойы нлап, оларды кэтелеспеуге тэрбия- 
л а й с ы з.
— М ей ли , о н ы н ушын рахмет. Л екин, менин мийимди 
ж ы ланд ай уулап, хэмме арзаны жаздырган Ж аксыбай aFa еди