Muqaddima

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Fermalarni hisoblashning qanday usullarini bilasiz?
   
2. 
   Tugunlarni qirqish usuli qanday usul?
   
3. 
   Ritter usuli qanday usul?
   
4. 
   Tugun deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Fermalarga qanday shartlar qo’yiladi?
   
6. 
   Ritter usulidan qachon foydalanish qulay?
   

V BOB

Ishqalanish

19-§. Sirpanib ishqalanish

Tajriba shuni ko’rsatadiki, bir jism ikkinchi jism sirtida sirpanganda, qarshilik namoyon bo’ladi, buni sirpanib ishqalanish deb ataladi. Sirpanishga qarshilik ko’rsatuvchi kuch, ishqalanish kuchi deb ataladi. Sirpanib ishqalanish kuchini hosil qiluvchi bosh sabab, jismlar tegib turgan sirtlarining g’adir-budirligi tufayli, qisilgan jismlarning ilashishdir. Ishqalanish kuchining namoyon bo’lishi va uning qonuniyatlarini, quyidagi tajriba orqali tushuntirish mumkin. Gorizontal tekislikda yotuvchi P og’irlikdagi g’o’lachaga (brusok), gorizontal ip vositasida Q yukni qo’yaylik. Buni blok orqali uzatilgan ip uchiga tosh qo’yilgan pallachani osish orqali bajarish mumkin (63-shakl). G’o’lachani og’irligi P bilan tekislikning N reaksiya kuchi o’zaro muvozanatlashishini osonlikcha ko’rish mumkin. Gorizontal Q kuchi muvozanatlashmagan, shuning uchun uning miqdori qanchalik kichik bo’lmasin, g’o’lacha sudralishi lozim. Biroq harakat Q kuch qandaydir miqdorga yetgandan keyingina boshlanadi. Bundan ko’rinadiki, jismlarning tegishib turgan sirtlarida N normal reaksiyadan tashqari, Q kuch bilan muvozanatlashuvchi qandaydir F kuch paydo bo’lgan. Shu kuchni ishqalanish kuchi deb ataladi.

63-shakl

Jismning qo’zg’alish oldidan hosil bo’lgan qarshilik kuchi, maksimum ishqalanish kuchidir. Ishqalanish kuchi, faqat jismga sirpantiruvchi kuch ta’sir qilgandagina hosil bo’ladi. Bu kuch jismni qo’zg’atish uchun zarur bo’lgan kuchga kattalik jihatidan teng va unga qarama-qarshi yo’nalgan ishqalanish kuchi noldan qandaydir aniq qiymatgacha F max ga o’zgaradi. Кo’p sonli tajribalarga tayanib, maksimal ishqalanish kuchi jismning normal bosimiga yoki normal reaksiyaga to’g’ri proporsional ekanligi ta’kidlangan, ya’ni:

F_max=fN (5.1)
Bu yerda N-normal bosim, f-proporsionallik koeffitsienti. Bu ishqalanish koeffitsienti deyiladi. (5.1) tenglamadan ko’rinadiki, ishqalanish koeffitsienti f o’lchovga ega bo’lmagan miqdordir. U jismlarning moddiyligiga, ular sirtlarining fizik holatlariga (g’adir-budurligi, namlik, harorat va boshqalarga) bog’liq bo’ladi. Ishqalanish koeffitsienti tajribalar yordamida aniqlanadi. Odatda tavsif qilingan tajribadan foydalanish qulayroq. Ishqalanishda (5.1) tenglama o’rinlidir, faqat harakatdagi ishqalanish koeffitsienti, statik ishqalanish koeffitsientidan birmuncha kamroqdir. Shunday qilib bog’lanishning to’liq reaksiyasi max normal reaksiya va unga perpendikulyar bo’lgan ishqalanish kuchi larning yig’indisidan iborat bo’lib, normal bilan qandaydir  burchak tashkil qiladi. Ishqalanish kuchi noldan max gacha o’zgarganda, to’liq reaksiya dan max gacha, uning normaldan og’ish burchagi noldan ₀ gacha o’zgaradi. To’liq reaksiyaning sirtning normali bilan tashkil qilgan burchakning maksimal miqdori ₀-ishqalanish burchagi deb ataladi. (64-shakl) ishqalanish kuchi urinma tekislikda ixtiyoriy yo’nalishni oladi, chunki sirpantiruvchi kuchga bog’liq.
Bog’lanishning to’liq reaksiyasi R max yo’nalishining olishi mumkin bo’lgan geometrik o’rni, qandaydir, uchi jismlarning tegishib turgan nuqtasida bo’lgan konus sirtdan iborat bo’ladi. Bu konus sirt ishqalanish konusi deb ataladi (65-shakl).
U holda jismning muvozanat holatida to’liq reaksiya ishqalanish konusi ichida ixtiyoriy yo’nalishda bo’lishi mumkin. Binobarin, g’adir-budur sirtga tayangan jism muvozanatida unga ta’sir qiluvchi kuchlarning teng ta’sir etuvchisi, jismlarning tegishib turgan nuqtasidan o’tib, konus ichida yotadi. Faqat shunday kuchgina tayanch nuqtaning reaksiyasi bilan muvozanatlashadi. Agar teng ta’sir etuvchi ishqalanish konusining tashqarisidan o’tsa, u holda reaksiya u bilan muvozanatlashmaydi va jism sirpana boshlaydi.

ishqalanish
konusi



64-shakl 65-shakl