Mundarija: Kirish I. Bob. So`z haqida

II bob. 2.1. Ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi

Biz yuqorida ko`rib chiqqan bo`limlarda ta`kidlab o`tilgan umumnazariy mulohazalar. Agar ular aniq muammolarni ko`rib chiqishda zarur ekanligi isbotlansa, unda bu ma`lumotni ishonchli asosda deb qabul qilamiz. Shunday muammolaridan biri bu – leksik antonimiya muammosidir. Sinonimiya an`anaviy kategoriyalaridan biri bo`lib, nazariy jihatdan u deyarli o`rganib chiqilmagan. Odatda sinonimlar tipik hisoblangan, tahminan olingan misollar orqali umumiy holda aniqlanadi. O. S. Ahmanova<sup>15</sup> bu muammoga o`z fikrini quyidagicha bildiradi. Tilshunoslikda umum qabul qilingan tushuncha, bu sinonimlar, ya`ni talaffuzi har xil, ma`nosi bir xil yoki ma`nosi bir-biriga mos so`zlardir. A. B. Sharipov¹⁶ bu tarifga aniqliklar kiritadi, “Ma`nosi butunlay mos keladigan, tovush tarkibi bilan farq qiladigan so`zlar sinonimlar emas, bunday moslik tillarda bo`lmaydi”. Shunday qilib, sinonimlar - tovush tarkibi bilan farq qiladigan va o`zining o`hshash ma`nolarida u yoki bu farqlarni mujassamlashtirilgan so`zlardir.

Bu ta`rifga yaqin fikrni R. A. Budagov<sup>17</sup> beradi: “sinonimlar ma`no jihatdan yaqin bo`lgan, lekin turli talaffuzdagi bir ma`noni ifodalovchi so`zlardir. Barcha sinonimlar turli xil so`zlar bo`lib, bir xil ma`noni ifodalasa ham, doim shu so`zlarga tegishli ma`noni anglatadi. Sinonimlar insonlarning turli xil so`zlar orqali bir ma`noni yetkazishlari haqida guvohlik beradi. ”

Ba`zan sinonimlar ta`riflari ularning klassifikatsiyasi orqali aniqlanadi. Shunday ta`riflardan biri K. A. Levkovskayanikidir. “Sinonimlar bu - nominativ mazmuni jihatdan mos tushadigan, qo`llanish hussiyatlari va turli qo`shimcha ma`nosi bilan bir-biridan farqlanadigan so`zlar (ideografik) sinonimlardir. ” Bundan tashqari ular bir-biridan stilistik qo`llanishi (stilistik sinonimlar) yoki o`zining tarqalish maydoni bilan bir tomondan umum tarqalgan sinonimlar, ikkinchi tomondan farq qiladi.

Sinonimlarni guruhlarga bo`lish orqali aniqlanadi va qo`llanadi. S Ulmanning¹⁸ quyidagi so`zlarida aks etadi: “faqat shunday so`zlarni sinonimlar deb ta`riflash mumkinki, ular har qanday matnda ma`no ta`siri jihati hech qanday o`zgarishlarsiz bir-birini o`rnini egallashi mumkin.” Bu ta`rifdan kelib chiqib S. Ul`man sof sinonimlar ya`ni bir davriy nuqtai-nazarda mavjud bo`lmagan va bir-birini mantiqan va emotsiyali hususiyatlari jihatidan o`rnini bosuvchi so`zlarni aniqladi. (misol tariqasida S. Ul`man bir-biriga qarama-qarshi bo`lgan tabiiy terminlar ccecite va typhitis “ko`richak yalliqlanishi” bunday sinonimlarni sof yoki absolyut sinonimlar deyiladi).

Sohta sinonimlar o`z o`rnida quyidagi qismlarga bo`linadi:

a) Bir davriy nuqtai nazardan mavjud bo`lgan va faqat ayrim matnlarda o`zaro almashinish mavjud bo`lgan sinonimlarni tahlil qilamiz. Misol: lamp-jump, xilper-aider, assistance.

The two sleepy helpers put the wrong harness on the wrong horses.

She couldn`t find for herself neither an aider nor a counselor she was alone with her troubles and difficulties. (Dickens)

He was presented to a clerk in the wordens office and his name and crime entered in the book-himself assigned to two assistents who saw to: if that he was given a prison both and hair cut. (Drieser).

Birinchi gapimizda helpers - yordamchilar ma`nosida qo`llanilib, helpers - so`zining asl ma`nosi ma`lum ishda ko`maklashuvchi shaxs hisoblanadi. Ikkinchi gapimizda an aider so`zi va ko`makdosh madadkor, yordamchi ma`nosida kelib an aider so`zi ishda, ayrim harakterlarda hurmat bilan yordamlashuvchi shaxs hisoblanadi. Uchinchi gapimizda assistet so`zi yordamchi ma`nosida keladi. Birinchi va ikkinchi gaplarimizda helpers va an aider so`zlarini tahlil qilganimizda helpers doimiy ma`nosi ma`lum ishda qo`llanilib an aider so`zi esa hurmat bilan yordamlashmoq ma`nosida kelib bir xil ma`noni anglatsada stilistik jihatidan bir-birini o`rnini bosa olmaydi.

b) Bir davriy nuqtai-nazarda mavjud bo`lgan va emotsiya jihatidan emas, balki ma`no jihatidan o`zaro almashinuviga ega bo`lgan sinonimlarni tahlil qilamiz. Masalan: liberty-freedom, hide-concial.

He approach of liberty makes even an old man brave. Education is a better safeguard of liberty then a stamina army. (Proverbs).

The agreement which provides that U. S. Government must at all times ensure freedom of access to the United Nations headquarters. (Daily worker 1960).

He has a secret should not only hide it, but hide that has it to hide.

Clyde had managed to conceal his realations. (Bennett).

Bu yerda liberty va freedom so`zlari juda tez almashinib ketadi. Freedom so`zi ozodlik, erkinlik degan ma`noda kelib, davlat yoki shaxsni gapirishda, ozod bo`lish ma`nosida keladi. Liberty - so`zining ma`nosi o`zbek tilida erkin bo`lish, erkinlikka erishish ma`nosida va qilish, aytish ishning erkinligiga ega bo`lish ma`nolarida keladi.

Sinonimiyani erkinroq tushunishni biz Roteni “Tezaurus”idagi quyidagi parchada ko`rishimiz mumkin. Masalan “nice” so`zini ko`rib chiqaylik. Biz bunda “nice” so`zida turli ma`nolarda keluvchi turli sinonimlarni ko`rishimiz mumkin.

Nice - so`zining sinonimlari o`zbek tilida - yahshi, yoqimli, mayin, chiroyli, jozibali, ingliz tilida savory - yoqimli, discriminative - ajratib turadigan; exact-aniq, good-yaxshi, foydali, sahiy, muloyim, pleasing-yoqimli, jozibali, fastidious-nafis, honourable-rostgo`y, sahiy kabi ma`noli so`zlarni o`z ichiga olib kelishi mumkin. Ushbu so`zlarning har biri “Tezourus” lug`atining¹⁹ sinonimlar ro`yhatida uchraydi. Erkinroq tushuntirishda sinonimiya tushunchasidagi ushbu parcha so`zlar nice so`ziga sinonim bo`ladi.

O`zbek tilshunosi Azim Hoshiyev sinonimlarga ta`rif berib shunday deydi: - “sinonimlar talaffuzi yozilishi har xil birlashtiruvchi ma`nosi bir xil bo`lgan, qo`shimcha ma`no nozikligi, emonsional buyrug`i, qo`llanishi kabi bir qator hususiyatlari bilan o`zaro farqlanadigan so`zlardir.”

B. A. Ilish²⁰ so`zni semantik klassifikatsiya qilganimizda ular ikki kategoriyaga bo`linadi deydi va bular sinonimlar va antonimlar. Sinonimlar har xil so`z, bir xil yoki yaqin ma`noni beruvchi so`zdir deydi. Ingliz tili sinonimlarga boy tildir.

Masalan: want, wish, desire, crove, covet sinonimlar qatori xohlamoq, ehtiyojni his qilmoq kabi ma`nolarni anglatadi. Bu sinonim so`zlar bir-biridan harakter hoxishining ta`sirchanligi bilan farqlanadi.

They wonted only truth (Galsworthy). 400 bet “The man of properly”.

Ular faqat haqiqatni hoxlashadi.

He wished to be home (J. London)

U uyda bo`lishni xohlaydi

I wish I were 9 yipsy (A. J. Gromin)

Men lo`li bo`lishni istayman.

He finally receieed his position he desired. (G. Greene).

Nihoyat u o`zi xohlagan mansabga erishdi.

He croved fresh fruit (O. Henry)

U o`lgidek yangi uzilgan meva xohladi.

He coveted place and wordly wealth. (A. Christie)

U yuqori mansab va boylikni xohlaydi.

Birinchi va ikkinchi gapimizdagi want va wish sinonim so`zlar bir xil ma`noni anglatib, stilistik jihatdan bir-birini o`rnini bosa oladi. Uchinchi gapimizda wish - so`zi buyruq, istak mayli konstruksiyasida sodir bo`lmaydigan hodisalarni bildiradi.

Uning sodir bo`lishiga hech qanday imkon yo`q. To`rtinchi gapimizda desire - want ma`nosiga yaqin lekin kuchli maqsadga yo`naltirilgan hoxish istakni ko`rsatadi uning tarkibida aniq sodir bo`ladigan hoxish bor. Birinchi gapimizda croved - so`zi juda ham kuchli hoxish ma`nosida kelib, nimanidir qoniqtirmaydigan kuchliliklarni tug`diradi.

Til hodisalari bir guruhga, bir turga birlashar ekan, bu birlashish ulardagi yaqinlik asosida emas, balki birlik asosida bo`ladi. Yaqinlik yaqinlashtiradi lekin birlashtirmaydi. Demak ikki va undan ortiq so`z ma`nosi asosida o`zaro birlashar ekan o`z-o`zidan ularning ma`nosida bir xillik bor bo`ladi. Masalan: witness-spectator-shohid so`zlari biror-bir voqea-hodisani o`z ko`zi bilan ko`rgan uni tasdiqlovchi shaxs ma`nosini bildiradi. Ana shu ma`no bu so`zlarni birlashtirib sinonim xosil qiladi. Ma`nodagi yaqinlikka qarab so`zlarning sinonimligini belgilab bo`lmaydi. Chunki so`zlarning ma`no jihatdan yaqinligi har xil darajada bo`lishi mumkin. Ba`zan so`zlar ma`no jihatdan boshqa so`zga yaqin bo`lsa, boshqa bir so`zga yaqinligiga nisbatan kuchsiz bo`lishi, yana bir so`zga ma`no jihatidan yaqinligi esa sezilarsiz darajada bo`lishi mumkin. Lekin har uch holatda ham ma`no jihatdan yaqinlik bo`ladi. Shunga ko`ra ikki va undan ortiq so`zning o`zaro sinonimligini belgilashda ma`nodagi yaqinlik asosga olinadigan bo`lsa, u holda ma`nosi bir-biriga juda yaqin bo`lgan so`zlar bilan birga qisman bo`lsada ma`noda yaqinligi bor so`zlar ham sinonim deb qaralishi kerak bo`ladi. Masalan:

To chuckle - ishshaymoq

Lough - kulmoq

Siniaker - tirjaymoq

To giggle - hiringlamoq

Grin - irjaymoq

To smile - tabassum qilmoq

Cockle - xohlamoq, qiqirlab kulish.

Guffam - qah-qahalamoq

Roar - hixillamoq

So`zlarning ma`nosi qay darajada bo`lmasin, yaqinlik bor, lekin bularning hammasi o`zaro sinonim bo`lmaydi. Buni To smile - tabassum qilmoq bilan guffam - qah-qahalamoq so`zlarini qiyoslaganda aniq yozish mumkin.

Zvechensev kitobidan keltirilgan:

Hard - qattiq

Strong - kuchli

Firmly - mustahkam

Solid - pishiq sinonimlarni tahlil qilamiz.

Kuchli bo`yoq - ketmaydigan bo`yoq

Kuchli hid - achchiq hid

Kuchli shakar - qattiq shakar

Kuchli muz - mustahkam muz

Kuchli aez - shafqatsiz ayoz

Kuchli shamol - chuqur shamol

Kuchli organizm - chidamli organizm

Kuchli do`stlik - sodiq, ajralmas do`stlik

Kuchli so`z - chin so`z

Kuchli gan - arishish so`zi.

Bu yerda qattiq, kuchli, mustahkam sinonimlarni hamma so`zlarda ham ma`no jihatidan bir-biriga mos kelmaydi.

Masalan: bir mustahkam eritma, qattiq bo`yoq, chuqur shamol deb aytolmaymiz.