Mundarija: Kirish I. Bob. So`z haqida

I. BOB. 1. 1. So`z haqida.

Til – kishi aloqasining eng muhim vositasidir. Bu aloqada insonlarning o`zaro aloqa aralashuvida, fikrlashuvida eng muhim vazifani gap va so`z bajaradi. So`z fikrni gapda ifoda qiladi, gap esa so`zlardan tuziladi, uning materiali so`zdir. Demak, so`z grammatik qurilishning bazasi bo`lib, tilning leksikada ham, grammatikada ham eng asosiy birligidir. So`z obektiv borliqdagi predmet yoki hodisalar haqidagi tushunchani tovush vositasi bilan ifodalanishidir. Bu tushuncha predmet yoki hodisaning ongda aks etishidir. So`z orqali borliqning turli tomonlari, kishilik jamiyatining, insonning turmush tajribalari aks ettiriladi. So`zni o`rganish hozirgi darajaga yetguncha uzoq tarixiy rivojlanish yo`lini bosib o`tdi. Bu tabiiy bir hol. Uni tariflashda o`tmishda yashagan va ijod yotgan juda ko`p mutafakkirlarning ishtiroki bor. Ularning faoliyati orqali fanga qo`shilgan ilmiy me`rosni e`tibor bilan o`rganish lozimdir.

So`z - tarixni bilish, turli olimlar tomonidan ilgari surilgan nazariya va fikrlarni turli baholab yo`l qo`yilishi ehtimoli bo`lgan holatlarni takrorlamasligi uchun yordam beradi.

Til haqidagi fan Yevropada XIX asrning boshlaridan buyon boshqa fanlar qatorida mustaqil fan deb tan olindi. Ammo, olimlarning so`z struturasi bilan qiziqishdlari ancha ilgari boshlandi. Qadimgi davrlarda so`zga oid masalalar odatda boshqa muammolar bilan masalan: falsafa, musiqa, eski yodnomalarni to`g`ri o`qish, hatto tabiiy fanlar bilan qo`shilib kyotgan edi. So`z yoki so`z formasi yasashda qo`llangan tovush almashish sistemasi, ya`ni ichki fleksiya hind olimlari tomonidan eramizning ilgari davridayoq tasvirlangan edi. Qadimgi hind grammatikachilari so`zi fikr ifodalash imkoniyatiga ega emas, so`z gapdan tashqarida mavjud emas deb gapni asosiy birligi deb hisoblaydilar. Fanetika sohasida ham qadimgi hind tilshunoslari anchagina ish qilgan edilar. Chunki, hind olimlari tillarning rivojlanishi davomida so`zlarning ma`nolaridagina emas, tovush tizimida ham o`zgarishlari yuz berishi mumkinligini payqadilar. Qadimgi Hindistonda eramizdan ilgarigi ming yillikning boshlarida lug`atlar tuzilgan. Shunday lug`atlardan beshtasi qadimgi hindistonning mashhur tilshunosi Yaski (eramizdan ilgari V asr) nomi bilan bog`liq. Yaski so`zning morfologik tizimi shuningdek, so`z ma`nosi masalasini ham to`g`ri tasavvur qilgan. Uningcha so`z predmetni aks ettirmaydi. Uning tovush tomoni bilan predmet o`rtasida turuvchi ma`no bor. Shu ma`no tufayli so`z predmetni nomlash imkoniyatiga ega bo`ldi.

Sokrat so`z haqida shunday deydi; “So`zlar ham o`zaro ong anglatgan narsalarga muvofiq bo`lishi kerak, demak ular eng boshidanoq ma`lum to`g`rilikka ega. Har kim ham so`z yarata olmaydi. So`z yaratishni va narsalarning tabiatini biladigan kishigina buni qila oladi.”

Iskandariya maktabining namoendalari Doinski, Aristarh, Disko, Gerodian (Eramizdan ilgari tahminan 100 yil yashagan) o`zlarining “Grammatika san`ati” nomli qo`llanmasida so`z haqida shunday deganlar. So`z nutqning eng kichik qismi deb, nutqni tugal fikr ifodalagan so`zlar birikmasi deb tarif beradilar. Ma`lumki, bu ta`rif bizning zamonamizgacha o`z kuchini saqlab qoldi. IX asrda yashab ijod yotgan mahmud qoshg`ariy o`zining “Devonu Lug`atut Turk” asarida so`zlarni uch turkumga ajratadi. Bular ot, fel va yordamchi so`zlardir. Buyuk shoirimiz A. Navoiy katta badiiy va ilmiy asarlari qatorida mahsus lingvistik asar yozganligi barchaga ma`lum. Bu asar “Muhokamatul lug`atayn” bo`lib, unda so`z va adabiyot yaratishda fark tilida tuban turmasligini, so`z va uning ma`nosi, til bilan tafakkur orasidagi munosabat, o`zbek tilida so`zlarning ma`no boyligi, omonimiya so`z boyligi va antonimiya, so`z yasash masalalari va boshqalar haqida fikr yuritadi. A. Navoiy qadimgi greklar logos so`zini turlicha qo`llaganliklari kabi so`z bilan uning ma`nosini ko`pincha birga olgan, ajratmagan. U so`z termini so`z ma`nosida <sup>3</sup> ham, “ma`no”, ”tushuncha” ma`nosida ham qo`llangan.

So`zning ilmiy ta`rifi uning o`ziga hos tomonlarini va nutqning, tilning boshqa birliklari marfema va so`z birikmasidan farq qilishga yordam beruvchi mezonlarni ko`rsatib berish lozimdir. So`zning ma`nosini tushunishda quyidagi tilshunos olimlarning munozaralari yordam beradi. “So`z - bu tilning eng kichik birligi bo`lib, gap vazifalarini ham bajaradi” deb yozgan edi ingliz tilshunosi H. Sweet<sup>4</sup>. Shunga o`hshgush fikrni E. D. Polivanov aytgan: “so`z - bu potensial minimum ibora. ” Ingliz tilshunosi I. Blumfild<sup>5</sup> esa, “So`z - bu minimal erkin shakl”, erkin shakl deb Blumfild gap o`rnida keladigan so`zlarni aytadi.

So`zning asosiy hususiyatlaridan biri bu - so`zning gap ichida bo`lishi va qo`shni so`zlardan qo`shimchalar bilan birga ajratib turishidir. Bu hususiyat uni mustaqil bo`lmagan marfemalardan ajratib turishidir. Shunday qilib, cheh tilshunosi B. Trika so`zga shunday ta`rif beradi; “so`z - bu minemal birlik bo`lib, ma`nosi aniq marfemalardan ketma-ketligidan kelib chiqadi va gap tarkibida bo`ladi.”

Tishunoslik tarixi bir tomondan so`zning fonetik hususiyatlariga asosan berilgan tariflari boshqa tomondan so`zning mantiq kategoriyasi, ya`ni tushuncha bilan o`hshash holda ta`rif berilganligini ko`rsatadi. Bunday ta`rif XIX asr tilshunoslari tomonidan ilgari surilgan bo`lib, Shved tilshunosi Adolf Nuren⁶ qo`lezmasida ko`rsatilgan.

A. Nuren faqatgina fonetika prinsplariga asoslangan so`z ta`rifini noto`g`ri ekanligini ko`rsatdi. Masalan, so`zlar fonetikasi faktlarini keltirib, u so`zni qandaydir aloxida qism deb emas, balki nutqning eng kichik pauzalari ekanligini isbotlaydi. Ko`pincha so`zlovchi so`zning tarkibiy ma`nosiga e`tibor bermaydi, lekin ayrim holatlarda bu juda ham muhimdir. Ayrim so`zlar ma`nosi, komponentlari ma`nosi bilan uzviy bog`liq bo`ladi.

Masalan: Buvi-grandmother ota tomonidan, buvi-grandmother ona tomonidan bir-biriga qarama-qarshi so`zlardir. Bu yerda Nuren so`zni fonetik kategoriyasiga e`tiborni qaratmoqchi.

So`zga ta`rif berish qanchalik qiyin bo`lishiga qaramasdan F. De. Sossyurning<sup>7</sup> yozishicha “so`z – bu til markazining boshqa mehanizmlariga o`hshamaydigan va zehnimizga doim ta`sir qilib turuvchi birlikdir.”

Har qanday til sistemasining markaziy elementi, unsuri bo`lishida so`zi qandaydir morfologik, sintaktik, leksikologik va fonologik muammolar markazi bo`lib qoladi.

Qozon maktabi nomoendasi I. A. Baduen De Kurte ta`limotidan so`zlar va iboralar uchun “sintaktik atamalardir”, “gapga hos birliklardir”, o`zaklar esa marfologik atomlardir.

So`z – deydi Boduen ikki xil izohlanishi mumkin: marfemalarning yig`indisi sifatida; gap jumla xosil qiluvchi element sifatida. So`zning asosiy vazifa bu nutq birliklarining kommunikativ til qonunlari bo`yicha bevosita joylashishdir. Til bir qancha morfemalarni o`z ichiga oladi, lekin bu morfemalar<sup>8</sup> rus, shved, ingliz tillarida muztahkam birlik ya`ni so`zga biriktirilgan. Bu so`zlarda leksik va grammatik ma`no bor.

So`zning belgili harakteri turli tushunchalarga ega. So`zning belgili harakteri tarkibiga uning faqat harflarini o`z ichiga oladimi yoki ma`nosinimi? Keling asosiy vaziyatlarni ko`rib chiqamiz.

So`z belgili til sistemasining elementidir. Shuning uchun uning harakteri bu yoki u tilning ichki bog`liklari sistemasi bilan aniqlanadi.

So`zning tovush tomonidan qaraganda u fikrlash ma`nosi bilan ifodalangan fikrni analiz qilish leksikalogiyaning asosiy vazifasidir.

So`zning tovush va so`z ko`rsatib turgan, lekin tishunoslikka tegishli bo`lmagan holatlar orasidagi bog`liqlik. So`zning eng asosiy funksiyalaridan biri ulardan kommunikativ birliklari gaplar, gap elementlari tuzilishidir.

So`zlar haqidagi fikr yuritishning asosiy maqsadlaridan biri ulardan kommunikativ birliklari gaplar, gap elementlari tuzilishidir. So`zlar haqidagi fikr yuritishning asosiy maqsadlaridan biri shundaki, ular muhokama qilgan atamaning eng asosiy qirrali harakterlarini ko`rsatadi, ya`ni bu fikrning boshqa oddiy fikrlardan ajratish qirralaridir. Masalan: so`zlarga ma`no berishda bir so`z lingvistik bo`limlaridagi so`zdan farq qilish kerak, misol uchun fonema, morfema yoki so`zlar guruhidek.

Potter quyidagi g`oyani ilgari surib shunday ezadi: “Fonema va bo`g`inga o`hshamasa, so`z tilshunoslikning bo`limi emas”. U bu usulni qulay deb gapirishni orbitireal sigmenti va nihoyat L. Blumfild tushunchasini qabul qiladi. Bu vaziyat qanday bo`lmasin, mo`rt va Potter lingvistik analizlarida so`zni qo`llayveradi.

So`z nazariyasi, uning muammolari, so`z va ma`nolarni aloqadorlikda o`rganib, til va jamiyatda juda ko`p yillardan beri o`rganib kelinmoqda.

Juda ko`p xorij tilshunoslari jumladan: V. V Vinogradov, A. I. Sminizkiy, O. S. Ahmanova, I. V. Arnold, M. D. Stepanova so`zni tilning bir bo`limi sifatida yoritib aniq namunalarga erishdilar va shunday hulosa qildilar: “So`z tilning fundamental bo`limi va dealektikaning shakl tarkibidagi uyushmasidir.”