Mundarija: Kirish I. Bob. Populyatsiya genetikasi va molecular evolutsiyasi

IV.Bob. Evulyutsiyaning genetik asoslari
Populyatsiyadagi genetik o‘zgarishlar albatta mikroevolyutsiyaga sababchidir. Gen mutatsiyasidan tashqari xromosoma va genom mutatsiyalari organizmlarning tarixiy taraqqiyotida muxim rol o‘ynaydi. O‘simliklar ayniqsa gulli o‘simliklar evolyutsiyasida poliploidiyaning o‘rni nihoyatda beqiyosdir.
Sitologik tadqiqotlarni ko‘rsatishicha gulli o‘simliklarning ko‘p turkumlari poliploid turlardan tashkil topgan. Chunonchi kartoshka 12, 24, 36, 45, 60, 72, 96, 108, 144 xromosomali turlari mavjud. Bug‘doyda esa 14, 28, 42 xromosomali, g‘o‘zada 26, 52 xromosomali turlar uchraydi. Bunday poliploid turlar suli, sholi, yeryong‘oq, tamaki, gladiolus, gulsafsar, lola, malina, olxo‘ri, olma, nok, limon, apelsin va boshqa gulli o‘simliklarda aniqlangan. Ochiq urug‘li o‘simliklarda poliploidiya kam, lekin qirqquloqlarda, yo‘sinlarda ular topilgan. Poliploid turlar noqulay sharoitga o‘ta moslanuvchandir. Chunonchi Arktikada o‘suvchi o‘simliklarning 70%i, Pomirdagilarning 86%i, Oltoydagi o‘simliklarning 65% foizi poliploid turlar sanaladi. Poliploid mutatsiyalarni tabiiy tanlanish orqali tanlanishiga asosiy sabab shuki hujayrada xromosomalar karra oshganda zararli resessiv mutatsiyalarni gomozigota holatga o‘tish ehtimoli diploid xromosomali formalarga nisbatan kam bo‘ladi. Bu ayniqsa o‘z-o‘zini changlatuvchi o‘simliklar uchun o‘ta muhim sanaladi. Chunki ularda resessiv mutatsiyalarni gomozigota holatga o‘tishi tez ro‘y beradi. Yangi turlarni hosil bo‘lishida bir turga mansub xromosomalarni karra ortishi – avtopoliploidiyabilan bir qatorda bir organizmdagi har xil turlarga oid xromosomalarni karra ortishi – allopoliploidiyaning ham ahamiyati kattadir. Odatda o‘simlik, hayvonlarda turlararo duragaylar pushtsizdir. Bunga yorqin misol tariqasida ot bilan eshakning chatishishidan tug‘ilgan xachirning nasl bermasligini olsa bo‘ladi. Turlararo duragaylarning nasl bermasligi sababi quyidagicha: duragaylarda har xil turlardan o‘tgan xromosomalar meyozda o‘zaro kon’yugatsiyalashmaydilar. Natijada meyoz maxsuloti hayotchan bo‘lmaydi. Agar turlararo duragaylarning xromosomalari ikki karra ortsa, u holda meyoz jarayoni normal kechadi. Chunki shunday tetraploid o‘zida chatishishda qatnashgan har ikki turning diploid to‘plamli xromosomalarini jamlagan bo‘ladi. Oqibatda har bir turning xromosomalari o‘zaro kon’yugatsiyalashadilar va ikki qutbga tarqalib gaploid to‘plamli xromosomalari bor gametalarni hosil qiladiar.
Turlararo duragaylarning xromosomalar to‘plamini ikki karra oshirish hisobiga o‘simliklarni pushtli qilish mumkinligini G.D.Karpachenko avlodlar aro chatishtirishdan olingan karam va turp duragaylarida isbotlab berdi. Bu ikki o‘simlik turining xromosomalari diploid to‘plami 2n=18 ga teng. Ularni o‘zaro chatishtirishdan olingan duragayda 9 ta urpni, 9 ta karamni xromosomasi jamlangani sababli, meyoz jarayonida har ikki turga mansub xromosomalar bilan kon’yugatsiya hosil etmagan va gametalar kamomatli bo‘lgan. Ayrim holatlarda duragay hujayrasida 18 karam, 18 turp xromosomalari uchrashi mumkin. Bunday hujayralar meyoz bo‘linishda normal gametalarni hosil qilgani sababli urug‘chi bilan changchi gametalari birlashishi normal bo‘lib hosil bo‘lgan zigotadan karamturp o‘simligi rivojlangan. G‘o‘zaning ham 52 xromosomali yangi dunyo turlari G.hirsutum.L va G.barbadense.L eski dunyo turlari G.herbaseum, G.arboreum turlarini Janubiy Amerikaning yovvoyi G.raimondi turi bilan chatishishi va duragay xromosoma to‘plamini ikki karra ortishi hisobiga kelib chiqqan degan fikrlar bor.odatda autov a allopoliploid turlar diploid turlardan reproduktiv jihatdan aloxidalashgan. Shunga ko‘ra ular o‘zaro chatishmaydilar, agar chatishsalar G‘1 duragaylar pushtsiz bo‘ladilar. Ba’zan meyoz va mitoz bo‘linishda bir qiz hujayra 1-2 xromosoma ortiqcha yoki kam taqsimlanishi mumkin. Bu hodisa aneuploidiya deb ataladi. Aneuploidiyaning evolyutsion ahamiyati kam. Chunki u fenotipni keskin o‘zgartirib, letal – hayotchanlik pasayishiga sababchi bo‘ladi. Xromosoma mutatsiyalari orasida duplikatsiyaning evolyutsion ahamiyati kata. Duplikatsiya xromosomadagi genlar sonini ko‘payishi va xilma-xil bo‘lishini asosiy sababchidir. Xromosomalar delesiyasi duplikatsiyaga qaraganda fenotipni ko‘proq o‘zgarishiga olib keladi. Delesiya gomozigota holatda letal xossaga ega bo‘ladi.
Translokatsiya va inversiya tufayli paydo bo‘lgan mutant formalar mutatsiyaga uchramagan formalar bilan chatisha olmaydi. Natijada populyatsiya ichida evolyutsion divergensiya ro‘y beradi. Gomologik bo‘lmagan xromosomalar orasidagi translokatsiya ko‘pgina hollarda yangi turlarni kelib chiqishi uchu nasos bo‘ladi.
Xulosa
Kurs ishidan yakuniy xulosam shundan iboratki populyatsiya deyilganda tur tarqalgan arealning muayyan joyida uzoq muddat mavjud boʻlgan oʻzaro erkin chatishib nasl beradigon aloxidalashgan organizmlar yegindisi ekanligini tushunib oldim.20- asrning 30-yillarda boshlanib rus olimi S.S Chyetverikov tomonidan maqolasida populyatsiya juda koʻp yashirin va oshkora mutatsiyalarni qamrab olganligini takidlab oʻtgani haqida bilib oldim. Populyatsiya "biologik"va "guruxlik"xususiyatiga ega ekanligini bilib oldim. Populyatsiya oʻziga xos maʼlum biologik tashkiliy tuzilishga ega ekanligini bilib oldim.
Evolyutsion jarayonda populyatsiyadagi bir genotip ikkinchi xil genotip bilan almashinib turishi mumkin. Bu esa sifat jihatdan farq qiluvchi genotiplar sonining o‘zgarishiga olib keladi. Populyatsiyadagi genotiplar nisbatining o‘zgarishi populyatsiyadinamikasining mohiyatini ifoda etadi. Populyatsiyaning genetik jihatdan o‘zgarishi mutatsion va kombinativ o‘zgaruvchanlik bilan uzviy bog‘liq holda amalga oshadi. Populyatsiya dinamikasining genetik omillariga mutatsion jarayon, tanlanish, alohidalanish, populyatsiyalar to‘lqini va genlar dreyfi kiradi.
Turlararo duragaylarning xromosomalar to‘plamini ikki karra oshirish hisobiga o‘simliklarni pushtli qilish mumkinligini G.D.Karpachenko avlodlar aro chatishtirishdan olingan karam va turp duragaylarida isbotlab berdi. Bu ikki o‘simlik turining xromosomalari diploid to‘plami 2n=18 ga teng. Ularni o‘zaro chatishtirishdan olingan duragayda 9 ta urpni, 9 ta karamni xromosomasi jamlangani sababli, meyoz jarayonida har ikki turga mansub xromosomalar bilan kon’yugatsiya hosil etmagan va gametalar kamomatli bo‘lgan. Ayrim holatlarda duragay hujayrasida 18 karam, 18 turp xromosomalari uchrashi mumkin. Bunday hujayralar meyoz bo‘linishda normal gametalarni hosil qilgani sababli urug‘chi bilan changchi gametalari birlashishi normal bo‘lib hosil bo‘lgan zigotadan karamturp o‘simligi rivojlangan. G‘o‘zaning ham 52 xromosomali yangi dunyo turlari G.hirsutum.L va G.barbadense.L eski dunyo turlari G.herbaseum, G.arboreum turlarini Janubiy Amerikaning yovvoyi G.raimondi turi bilan chatishishi va duragay xromosoma to‘plamini ikki karra ortishi hisobiga kelib chiqqan degan fikrlar bor.odatda autov a allopoliploid turlar diploid turlardan reproduktiv jihatdan aloxidalashgan. Shunga ko‘ra ular o‘zaro chatishmaydilar, agar chatishsalar G‘1 duragaylar pushtsiz bo‘ladilar. Ba’zan meyoz va mitoz bo‘linishda bir qiz hujayra 1-2 xromosoma ortiqcha yoki kam taqsimlanishi mumkin.
Tabiatdagi koʻpchilik turlari uchun oʼlim yosh organizmlarda ularning xayotining erta davrlarida voyaga yetganlarga qaraganda doim yuqori boʻlishini bilib oldim.Populyatsiyadagi individlarning tugilishi bilan nobud boʻlishi oʻrtasidagi farq hayotchanlik deb qaralishini anglab oldim.Tabiatda mutloq gomozigota bolgan populyatsiyalar uchramasligini chunki oʻz oʻzini otalantiruvchi organizmlar xam vaqti vaqti bilan chetdan urugʻlanishi mumkinligini bilib oldim