Mundarija: Kirish I. Bob. Populyatsiya genetikasi va molecular evolutsiyasi

3.1. Populyatsiyaning genetik dinamikasiga ta’sir etuvchi omillar
Evolyutsion jarayonda populyatsiyadagi bir genotip ikkinchi xil genotip bilan almashinib turadi. Populyatsiya tarkibidagi bir genotip ikkinchi xil genotip bilan almashishi sifat jihatdan farq qiluvchi genotiplar sonining o‘zgarishi bilan
izohlanadi. Populyatsiya genotipi nisbatining o‘zgarishi populyatsiya dinamikasining mohiyatini ifoda etadi. Populyatsiyaning genetik jihatdan o‘zgarishi mutatsion va kombinatsion o‘zgaruvchanlik bilan uzviy bog‘liq holda amalga oshadi.
Populyatsiya dinamikasining genetik omillariga mutatsion jarayon, tanlanish, aloxidalanish, populyatsiyalar to‘lqini va genlar dreyfi kiradi.

Mutatsion jarayon.

Populyatsiyadagi genlar tezligini nisbatan doimiy takrorlanishi shu vaqtda yuz beradiki, qachonki populyatsiyada mutatsiyalar kuzatilmasa. Biroq populyatsiyalarda vaqti-vaqti bilan mutatsiyalar sodir bo‘lishi tabiiy bir hol. Mutatsiyalar populyatsiyalar evolyutsiyasini o‘zgartiruvchi birlamchi irsiy omil sanaladi. Irsiy birlik hisoblangan genda mutatsiya ro‘y berishi axyon-axyonda kuzatiladigan xodisa. Shunga qaramay organizmlarda genlar soni, populyatsiyada esa organizmlar soni ko‘p bo‘lgani sababli har bir populyatsiyada mutatsiyalarning ko‘lami kata bo‘ladi. Har qanday mutatsiya tarixiy taraqqiyotda tarkib topgan nisbatan muxim genetik sistemani bir butunligini o‘zgartiradi. Chunonchi, A gen alleli mutatsiyaga uchrab a allelini hosil etsa, avlodlarda borabora A alleli son jihatdan kamayib, a alleli aksincha ko‘paya boradi. Xudi shunday muloxazani V yoki S geniga nisbatan ham aytish mumkin. Populyatsiyadagi gen allellari muvozanatini o‘zgarishi uning genetik tarkibini o‘zgarishiga olib keladi. Lekin populyatsiya genofondida yangi mutatsiyaning tarqalishi uning organizm hayotchanligiga, urchishiga qanday ta’sir etishiga bog‘liq. Agar mutatsiyalar orasida letal, yarim letal, pushtga salbiy ta’sir etuvchi mutatsiyalar bo‘lishi mumkinligi e’tiborga olinsa, u holda ana shunday mutatsiyalar hisobiga populyatsiyadagi individlar soni kamaya boradi. Ko‘p holatlarda yangi mutatsiya populyatsiya uchun zararli, axyon-axyonda esa foydali bo‘lishi mumkin. Dominant mutatsiya geterozigota holatda tanlanish nazoratida bo‘ladi. Resessiv mutatsiya faqat gomozigota holatdagina tanlanish nazoratida bo‘ladi. Resessiv mutatsiyani populyatsiyada ko‘payishi, gomozigota holatda bo‘lishi shu gen bo‘yicha geterozigota organizmlarning uchrashish tezligiga bog‘liq. Populyatsiya egallagan maydon kichik bo‘lsa geterozigota organizmlarning o‘zaro uchrashish ehtimoli ko‘proq, katta bo‘lsa resessiv allel genni gomozigot holatga o‘tish ehtimoli kamroq bo‘ladi.