Mundarija: Kirish I. Bob. Populyatsiya genetikasi va molecular evolutsiyasi

1-jadvaI Tamaki o‘simligida gultoji baiglaming uzunligi bo‘yicha olib borilgan sun’iy tanlash natijalari
Chetdan chatishuvchilarda organizmlami o‘zaro chatishishlari, ya’ni panmiksiya natijasida populyatsiya shakllangan bo’ladi. Shuning uchun ham ularni genetik strukturasi o‘z-o‘zidan urug’lanuvchi populyatsiyalar genetik strukturasidan tubdan farq qiladi. Chetdan urug’lanuvchi populyatsiyalarning genetik strukturasi amerikalik genetiklar D. Djonson va E. Istlar tomonidan o‘rganilgan.
Tabiiy sharoitda populyatsiya genetikasini o‘rganishning bir usuli undagi bir gen bo‘yicha gomozigota va geterozigota formalarning genlarini chastotasini aniqlashdan iborat. Biror populyatsiyada AA va aa allellariga ega formalar teng deb faraz qilaylik. U holda bunday o‘simlik populyatsiyasida urug‘chi va changchi, hayvon populyatsiyalarida tuxum hujayra va spermatozoidlarda dominant va retsessiv allellari 0,5 A va 0,5 a teng bo‘ladi, ularning o‘zaro erkin chatishishidan rivojlangan F₂ avlodda gomozigota AA-0,25, geterozigota Aa-0,5, gomozigota aa-0,25 nisbatda bo‘ladi. Keyingi avlodlarda ham shu jarayonda gomozigota va geterozigota formalar erkin holatda chatishsalar dominant allel A-0,5; retsessiv allel a-0,5 nisbati teng bo‘ladi. Chetdan chatishuvchi populyatsiyalarda gen allellarini qanday irsiylanishini izohlash maqsadida 1908-yili Angliyada matematik G. Xardi va Germaniyada vrach V. Vaynberg bir-biridan mustasno populyatsiyalar genotipik va fenotipik sinflarining tarqalishiga oid formulani fanga joriy etdilar. Ularning mulohazasiga binoan ma’lum sharoitlarda allellarning takrorlanishi o‘zgarmasa, mutatsiya ro‘y bermasa populyatsiyalarda dominant va retsessiv formalaming o‘zaro nisbati o‘zgarmay qoladi.
Quyida sizlarga formulani ko’rsatib o’tamiz. Dengiz cho’chqalarida junning kalta va uzun formalari farqlanadi. Junni kaltaligi dominant A genga bog’liq bo’lsa, kaltaligi esa a genga bog’liq. Dengiz cho’chqalari populyatsiyasida A va a genlar ma’lum chastotada uchraydi.
Dominant A genni lotin alifbosining p harfi bilan belgilaymiz, a genini esa q harfi bilan belgilab olamiz. Natijada A va a genlarning chastotasini quyidagicha ifodalash mumkin.
p (A) + q (a) = 1 (1)
Bu xuddi maktab paytimiz o’rgangan (a+b)^2 ni qavsdan ochgan kabi bo’ladi ya’ni
a^2+2ab+b^2.
Biz Aa x Aa genotipli organizmlarni chatishtirsak quyidagicha bo’ladi.

Demak populyatsiyadagi AA genotipli organizmlar p^2; Aa organizmlar jami 2pq va aa genotipli organizmlar esa q^2 tarzida ifodalanadi
(p^2 (AA) : 2pq (Aa) : q^2 (aa)) (2)
Mendel chatishtirishlarida shu narsa ma’lumki geterozigota organizmlar chatishganda avlodda genotip jihatdan 1:2:1 tarzda ajralish ro’y berar edi.
Endi esa buni masalada batafsil ko’ramiz.
1. Aholi soni 5 mln bo’lgan shahar aholisi orasida labi qalin insonlar 84 % ni tashkil etsa, aholi orasidagi A va a genlarning uchrash tezligini (1) va geterozigota genotipga ega insonlar nechta ekanligini (2) toping.
Yechim: Demak, biz bilamiz barcha tirik organizmlar jamoalarida AA : Aa : aa genotipga ega organizmlar bo’ladi. Insonlarda labi qalinlik dominant belgi ekanligi barchamizga ma’lum. Aholi orasida AA va Aa genotipga ega insonlar qalin labli bo’ladi. aa genotipga ega insonlar esa yupqa labli bo’ladi.
Bular jami 100 % ni tashkil etsa, u holda labi yupqa insonlar
1) 100% – 84%= 16% ni tashkil etadi ya’ni aa genotiplilar 16 % ekan yoki 0,16.
2) a gen chastotasi quyidagicha q( a) =√0,16 =0,4.
3) a gen chastotasi 0,4 ekanligini bilgan holda p(A)=1-q(a); p=1-0,4=0,6 ekan
4) (1) javobi A gen chastotasi 0,6; a gen chastotasi 0,4 ekan.
5) geterozigota 2pq ( Aa ) = 2*0,6*0,4=0,48 yoki 48 %. 5 mln * 0,48 = 2,4 mln
2. Tulkilar populyatsiyda ma’lum bir dominant A genning chastotasi 3/4 ga teng ekanligi ma’lum. Populyatsiyda 800 ta tulki bor bo’lsa, retsessiv genotipli tulkilar geterozigotali tulkilardan qanchaga farq qiladi?