|
Suli mofologiyasi
Reja
Suli xalq xo‘jaligida ahamiyati.
Suli yetishtirish texnologiyasi
Bahorgi suli navlari
Xalq xo‘jaligida ahamiyati. Suli yer sharida eng qadimdan yetishtirib kelinadigan ekinlardan biri. Suli donidan yorma, suli talqoni, galet, kofe tayyorlanadi. Suli doni tarkibida 12-13 foiz oqsil, 67-68 foiz karbonsuvlar na 5-6 foiz moy bo‘ladi. Suli yormasi tarkibidagi oqsil odam va hayvon organizmi uchun zarur bo‘lgan qimmatli aminokislotalarga boy bo‘ladi.
Donida V, vitamini (tismin) va temir birikmstari kalsiy va fosfor ko‘p bo‘ladi. Suli somoni va to‘poni to‘yimliligi jihatidan boshqa g‘alla ekinlari somoni va to‘ponidan ustun turadi. Suli bir yillik dukkakli ekinlar (vika, ko‘k no‘xat, Burchoq) bilan birga pichan tayyorlashda, ko‘k oziq uchun ishlatiladi. 100 kg Suli donida 100 ozuqa birligi bor. O‘rtacha hosildorligi 26-30 sentner. Suli bizda juda kam maydonlarda eqiladi. O‘zbekiston chorvachilik ilmiy tadqiqot instituti xo‘jaliklari bu ekin agrotexnikasi va seleksiyasi sohasida ilmiy ishlar olib bormoqda. Yer sharida Suli maydonlari 19,8 mln. gektarni tashkil qiladi. Yevropa, Aqsh, Kanada va Rossiyada katta maydonlarni eg‘allaydi. O‘zbekistonda lalmi maydonlarda sulining yevvoyi turi ko‘p uchraydi.
Sulining ham kuzgi, ham bahorgi duvarak navlari mavjud. Tuproq iqlim sharoitiga qarab kuzgi yoki bahorgi qilib eqiladi. O‘zbekistonda sulini kuzgi qilib ekish ko‘p yillik tajribalarga ko‘ra ijobiy natija beradi.
Suli doni po‘stli va po‘stsiz shakllarga bo‘linadi. Ro‘vagining tuzilishiga ko‘ra turlarga bo‘linadi. Ro‘vagi tarqoq, g‘uj, ro‘vaq taroqsimon turlarga bo‘lnnadi. So‘li ro‘vagining shakli gul qobig‘iniig rangi, qiltipli qiltiqsizligiga qarab ham turli xillarga bo‘linadi.
Issiqqa talabchan. Suli mo‘tadil iqlim o‘simligi. Urug‘i 2°C da una boshlaydi, maysalari chiqishi uchun 6-12°C qulay harorat hisoblanadi. Bahorgi 8-9°C gacha bo‘ladigan past haroratga maysalar yaxshi chidaydi. Yoqori harorat va yozgi quruq havo, bahori bug‘doy va arpaga qaraganda suliga yemon ta’sir etadi. 38- 40°Cda barglari so‘lib qoladi.
Sulining ertapishar navlari 1200-1350°C; o‘rtapishar navlariga 1350-1500°C va kechpishar navlari uchun 1500-800°C foydali harorat yig‘indisi zarur. O‘zbekistonda suli uchun zarur bo‘lgan haroratni to‘plash imkoni hamisha mavjud. Bu o‘simlik juda qadimdan ekib kelinadi, har qanday noqulay sharoitda ham o‘sa oladi. Urug‘lar ekilgandan so‘ng 6-7 kunda unib chiqadi, agarda havo harorati past bo‘lsa, yoki tuproqda namlik yetarli bo‘lmasa, unib chiqish cho‘zilib ketadi. Unib chiqqaniga 12-15 kun bo‘lgach maysalar to‘play boshlaydi. Kuzgi suli maysalari butun qish davomida to‘plash davrini o‘taydi. Bahorda havo harorati 5°C dan oshgandan keyin 10-15 kun o‘tgach naychalash fazasi boshlanadi.
Ro‘vaklash, naycha tortish fazasidai 15-20 kundan so‘ng kuzlatiladi. Gullash avval ro‘vaklarning yoqori qismida, keyin o‘rtasida, eng keyin pastida kuzlatiladi. Suli ro‘vaklari yoqoridan pastga qarab gullaydi, boshoqcha ichidagi gullar pastdan yoqoriga qarab gullaydi. Bitta ro‘vakda gullash davri 6-7 kun, ro‘vak shoxlarida 2-3 kunga cho‘ziladi (9-rasm). Suli ro‘vagining yoqori qismidagi urug‘lar yirik sifatli va tekis bo‘ladi. Kuzgi sulinlng o‘suv davri 220-230 kun.
Suli bug‘doy va arpaga nisbatan namga talabchan bo‘ladi. Urug‘lari ham unib chiqishda tuproqdan namni ko‘proq singdirib oladi, boshoq ekinlari urug‘iga qaraganda 10-15foiz ko‘proq nam talab qiladi. Kuzgi suli bahorda namga juda talabchan bo‘ladi, ro‘vak hosil qilish va gullash davrida tuproqda nam yetarli bo‘lishi kerak. Bu vaqtda tuproq quruq bo‘lsa, hosildorlik keskin kamayib ketadi. Traispirasiya koeffisiyenti 500-509 ga teng.
O‘simlikning suvga talabi. Butun vegetasiya davrida yoqori bo‘lib, ayniqsa ro‘vak chiqarishidan ikki hafta oldin ko‘p suv o‘zlashtiradi. Boshqa bahorgi ekinlarga qaraganda tuproqning ortiqcha namligiga birmuncha chidaydi, u quruq havo va garmseldan qattiq zararlanadi.
Tuproqqa talabi. Suli bug‘doy va arpaga qaraganda tuproqqa uncha talabchan emas, bu uning ildiz tizimining yaxshi rivojlanishiga va o‘zlashtirish xususiyatiniig yoqoriligiga bog‘liqw. Suli qumli va sho‘rtob tuproqli yerlardan tashqari, hamma yerda o‘sadi va tuproqning kislotaligiga (rN5- 5,6) yaxshi chidaydi.
Ildizlari tuproq qa 80-120 sm gacha kirib boradi. Kislotali va sho‘rtob tuproqlarda ham suli bug‘doy va arpaga qaraganda yaxshi hosil beradi.
Bo‘z va o‘tloqi bo‘z, qo‘ng‘ir tuproqlarda yaxshi o‘sib hosil beradi. Suli ildizlari tuproqda qiyin eriydigan moldalarni o‘zlashtirish xususiyatiga ega.
O‘zbekistonda Sulini oralik ekin sifatida ham ekishadi. Sug‘oriladigan maydonlar va lalmida eqiladigan navlari mavjud.
Vizantina 11 navi lalmi bahorikor sharoitda eqiladi.
Kuzgi suli navlari
Do'stlaringiz bilan baham: | 
