Mundarija kirish. 3 I bob. Transmiluy korporatsiyalarning paydo bo’lishi va rivojlanishining ilmiy nazariy asoslari 8

¹ Nazarova G GSalixova N.M. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. /prof. N X. Jumaev tahriri ostida, ТОШ, 2011 у. 9,l0betlar

21

• 
  ishlab chiqarish, ilmiy-texnikaviy, texnologik, injmiring va axborotlar sohasidagi hamkorlikni.
  

Zamonaviy jahon iqtisodiyotining globallashuvi quyidagi jarayonlarda
namoyon bo’ladi:

• 
  eng awalo ishlab chiqarish baynalmilallashuvining chuqurlashuvi. Ishlab chiqarish baynalmilallashuvi iste'mol uchun yaratiladigan mahsulotni tayyorlashda jahonning turli davlatlari ishlab chiqaruvchilari qatnashishini namoyon qiladi. Jahon savdosining asosiy qismini yarim tayyor mahsulotlar egallaydi. Ishlab chiqarishning baynalmilallashuvida TMK yetakchi hisoblanadi;
  
• 
  kapitalning baynalmilallashuvini chuqurlashuvi, ya’ni davlatlaro xalqaro
  

kapital harakatining o’sishi, bunda eng awalo to’g’ri investitsiyalar
ko’rinishida, fond bozorlarining baynalmilallashuvi;

• 
  ishlab chiqarish va ilmiy-texnikaviy, texnologik bilimlar vositalarini almashinuvini natijasida, shuningdek xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiyalashuv, xalqaro miqyosda ishlab chiqarish resurslarining joylashuvi natijasida ishlab chiqarish kuchlarining globallashuvi;
  
• 
  xalqaro hamkorlikni amalga oshirishni ta’minlovchi global miqyosdagi material, axborot, tashkiliy-iqtisodiy infratuzilmaning shakllanishi;
  
• 
  xalqaro ishchi kuchi migratsiyasining o’sishi. Bunda rivojlangan davlatlarda kambag’al davlatlardan kelgan ishchi kuchlarini malaka talab qilmaydigan yoki past malaka talab qiladigan ishga jalb etiladi.
  

* ishlab chiqarish va iste’molning baynalmilallashuvini atrof-muhitga
ta’sirining ortishi, bu esa zamonaviy global muammolami hal qilishga yo’naltirilgan xalqaro hamkorlikka boTgan ehtiyojning ortishini keltirib chiqaradi.
Shunday qilib, TMKlar rivojlanishi o’z navbatida globallashuv jarayoni bilan undan awal es bevosita baynalminailashuv jarayonining rivojlanib, mustahkamlanishi bilan bog’liqdir.

22

3. 
   TMKlaming jahon iqtisodiyotidagi o’rni va ahamiyati
   

BMT fikriga ko’ra TMKlar jahon mamlakatlar iqtisodiyotining rivojlanishidagi asosiy dvigatellari dan bin hisoblanadi. 90-yillaming o’rtalariga kelib jahon xo’jaligida 40 mingdan ortiq TMK lar mavjud bo’lgan boTsa, hozirgi kunda ulaming soni 80 mingdan ortiqdir. 90 yillardagi 40 mingdan ortiq TMKlaming 250 mingdan ortiq sho’ba korxonalari bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda ulaming 810 mingga yaqin sho’ba korxonalari bor. Hozirgi kunda TMKlaming kapitalining 40 % dan ortiq qismi boshqa davlatlar hududiga to’g’ri keladi
Jahon iqtisodiyotida mavjud TMKlaming asosiy qismi AQSH, Yel davlatlari va Yaponiyada joylashgandir. TMK jahon xo’jaligida ishlab chiqarilayotgan sanoat mahsulotlarining 40% dan ortiq qismi, xalqaro savdoning esa 50-55 % i ustidan o’z nazoratini o’matgan. TMKning korxonalarida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotlaming yillik miqdori 1 trln AQSh dolloridan oshiqroqni tashkil etib, ularda 73 mln dan ortiqroq kishi ishlaydi (ya’ni jahonda ish bilan band aholining 10 dan 2 qismini tashkil etadi).
BMT ning savdo va rivojlanish bo’yicha komissiyasi tomonidan har yili kompaniyalar aksiyaiaming bozorda kapitallashtirilishini baholash orqali kompaniyalar o’rtasida reyting tuziladi. Ushbu ko’rsatkich bo’yicha esa TMK laming asosiy donor mamlakatlari qatoriga AQSh, Yevropa va Yaponiya davlatlari yetakchilik qilib keladi.
Hozirgi kunda TMK ning huquqiy filliallari va sho’ba korxonalari jahonning turli davlatlarida faoliyat yuritib kelmoqda. Bu kompaniyalar nisbatan mustaqil bo’lib, ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlami sotish, ilmiy tadqiqot va iste’molchilarga xizmat ko’rsatish kabi ishlami bajaradi. Umuman ular yagona ishlab chiqarish sotish majmuini tashkil etib, bu majmuada hissadorlik kapitalga faqat tasischi davlat egalik qiladi. Shu bilan birga TMK laming filial va sho’ba korxonalari aralash korxonalar ko’rinishida ham bo’lishi va ularda milliy capital ustunlik qilishi ham mumkin.

23



Bunday korxonalar qatoriga XX asming 80- yillarida vujudga kela boshlagan global korporatsiyalami ham kiritishimiz mumkin. GK zamonaviy jahon moliya kapitalining butun qudratini namoyon qiladi. Jahon iqtisodiyotida globalizatsiya jarayonlari hozirgi kunda ko’proq ximiya, elektronika va electron sohalarda neft va avtomobil sohalarida axborot, bank va boshqa bir necha sohalarda ro’y bermoqda.
TMK jahon iqtisodiyotida yirik investitsiya va yuqori malakali mutaxassislami talab qiluvchi yuqori texnologiyali, ilmtalab sohalarga kirib boradi. Ushbu sohalami TMK tomonidan monopoliya qilish tendensiyasi ro’y bermoqda. Hozirgi kunda 2000 da ortiq eng kuchli TMK dan 90 % ga yaqini xorijiy mamalakatlardagi investitsiyalaning 70-75% ustidan nazoratini o’matgan boTib, bunday TMK lar hissasiga jahon bozorlariga chiqarilayotgan elektronika va kimyo sanoatining 80-82%i, farmasevtika sanoatining esa 93-95%, mashinasozlikning esa 76-80% sanoat mahsulotlari to’g’ri kelmoqda.
Hozirgi jahon xo’jaligida kuchli ishlab chiqarish bazasiga ega bo’lgan TMK ishlab chiqarishni, tovar bozorlarini samarali rejalashtirishni ta’minlovchi ishlab chiqarish savdo siyosatini yurgizadilar. Rejalashtirish bosh kompaniya doirasida amalga oshiriladi va sho’ba korxonalariga tarqatiladi.
Mamlakatlar iqtisodiyotida TMK ni vujudga kelishi va rivojlanishiga misol qilib, o’z qo’lida jahon kundalik elektr jihozlari va sanoat uskunalari bozorining 25% ini ushlab turgan “Elektroluks” TMKni ko’rsatish mumkin. Bu TMK 1912 yilda 2 shved kompaniyalarining birlashishi natijasida vujudga kelgan “Elektoluks” 20- yillardayoq Avstraliya va Yangi Zelandiya bozoriga chiqib, u yerda ishlab chiqarishni tashkil qilgan edi. Oxirgi o’n yilliklarda “Elektroluks”, AQSh da 3 o’rinda turuvchi “Vestingauz”, “Gibson” va boshqa markalar ostida kundalik texnika va asbob- uskunalami ishlab chiqaruvchi “Uayt Consolidated” kompaniyasini, Italiya va butun janubiy Yevropada eng yirik elektr tovarlari ishlab chiqaruvchi “Zanussi” firmasi va shuningdek GFR da asosiy elektr tovarlari ishlab chiqaruvchi “AEG” firmasini aksiyalarini sotib olgan edi. Xullas, bu 3 frimani qo’shib olganidan keyin Shvedlaming

24



“Elektroluks” kompaniyasi jahonning 75 mamlakatida kundalik elektrotexnika buyumlarini ishlab chiqarish, sotish va xizmat ko’rsatish bo’yicha rivojlangan tizimga ega bo’lgan lider kompanivaga aylandi.
90 yillaming o’rtalarida ushbu TMK ning korxonalarida 110 mingdan ortiq kishi ishlab, uning yillik aylanmasi o’rtacah 16 mlrd AQSh dollorini tashkil etgan edi.
Jahon iqtisodiyotida o’z ekspansivasini kengaytira borib, TMK jahon bozorini o’zlashtirishning turli shakllaridan foydalanadilar. Bu shakllar ko’p jihatdan shartnomaga asoslanadi va hissadorlik kapitalida boshqa firmalaming qatnashishiga bog’liq bo’lmaydi. TMK iqtisodiyotining bunday shakllariga ko’pincha quyidagilar kiritiladi:
litsenziya berish;
franchayzing:
boshqaruv shartnomalari;
texnik va marketing xizmatlari ko’rsatish;
korxonalami “kalit ostida” topshirish;
vaqt bo’yicha cheklangan qo’shma korxonalar tuzish haqidagi shartnomalar va alohida operatsiyalami amalga oshirish bo’yicha kelishuvlar va boshqalar.
Lizsenzion kelishuv yurifik shartnoma bo’lib, unga ko’ra litsenziar litsenziatga bir qancha muddatga ma’lum to’lov evaziga ma’lum huquqlar beradi. Litsenziya berish TMKning ichki firm a shartnomalari bo’yicha ham, texnologiya berishning tashqi к anal lari bo’yicha ham amalga oshiriladi.
Franchayzing bu uzoq muddatga mo’ljallangan litsenzion kelishuv hisoblanib, bunda franchayzer klient firmaga ma’lum huquqlar beradi hamda bu huquqlar o’z ichiga ma’lum to’lov evaziga savdo markasi yoki firma nomidan foydalanish, shuningdek texnika yordam ko’rsatish, ishchi kuehi malakasini oshirish, savdo va boshqarish bo’yicha xizmat ko’rsatish sohalarini oladi.
80-yillardan so’ng jahon xo’jaligida boshqaruv va marketing xizmatlarini ko’rsatish bo’yicha TMK ekspansiyasi keng tarqala boshladi, Bunda boshqaruv

25



xizmatlarini ko’rsatish bo’yicha shartnomaga ko’ra, korxonani operativ nazorat qilish ma’lum to’lovlar evaziga boshqa korxonaga beriladi.
Jahon iqtisodiyotida shu bilan bir qatorda kalit ostida topshirish haqidagi shartnomalar ham keng tarqalgan. Bunda TMK ma’lum obyektni rejalashtirib ko’rish uchun zarur bo’lgan barcha faoliyatni amalga oshirish javobgarligini o’z bo’yniga oladi.
TMK tomonidan xalqaro bozorlami egallashning eng muhim shakllaridan birii xorijda maxsus investitsion kompaniya tashkil qilishdir. Bu kompaniyalaming vazifasi TMK ning shuba va hamkorlikdagi korxonalarining mahsulotlarini mintaqaviy bozorlarga chiqarishni rag’batlantirish uchun ulami investitsiyalashdir. Bunday usuldan hozirgi kunda alkagolsiz ichimliklami sotish bo’yicha eng yirik xalqaro kompaniyalar Pepsi-cola hamda Coco-cola Afrikada foydalanadi.
Bizga ma’lumki, TMKlar zamonaviy jahon xo’jaligining muhim ishtirokchilariga aylanmoqdalar. Sanoati rivojlangan davlatlar uchun aynan TMK ning xorijdagi faoliyati ulaming tashqi iqtisodiy aloqalarining xarakterini belgilab beradi. Bu davlatlar eksportida milliy kompaniyalaming xorijdagi filliallariga tovar yetkazib berishlari va xizmat ko’rsatishlarining ulushi kattadir.80-yillarining 2 yarmiga kelib bunday TMK ning AQSH eksportidagi ulushi 24-28%, Yaponiyada 23-29% va GFR eksportining esa 24-28% to’g’ri kelgan. TMK jahondagi xususiy ishlab chiqarish kapitalining uchdan bir qismi, xorijdagi to’g’ridan to’g’ri investitsiyalaming esa deyarli 90 %ini nazorat qiladilar.
TMK laming sohaviy tarkibi ham turlichadir. TMK ning deyarli 60% I ishlab chiqarish, 37% esa xizmatlar, 3 % esa qazib chiqarish va qishloq xo’jaligi sohasida banddir. Amerikaning Fortune jumali maTumotlariga ko’ra jahonning eng yirik TMK lari ichida 4 ta majmua -elektronika, neftni qayta ishlash, kimyo va avtomobilsozlik sanoat tarmoqlari asosiy rol o’ynaydi. Ushbu tarmoqlar hissasiga jahon iqtisodiyotida TMK laming olib borayotgan tashqi savdo faoliyatining 80 % to’g’ri keladi.

26



TMKlaming jahon mamlakatlari iqtisodiyotiga bevosita salbiy ta’sir ham ko’rsatadi. Salbiy ta’sirlariga quyidagilar kiradi:
-TMKlar faoliyat ko’rsatadigan davlatlaming iqtisodiy siyosatini amalga oshirishga halaqit berishi;

• 
  davlat qonunlarini buzulishi;
  
• 
  monopol narxlar o’matishi, rivojlanayotgan davlatlaming huquqini cheklovchi shartlarga majbur etishi va boshqalar;
  

Transmilliylashuv jarayoni ko’pgina adabiyotlarda baynalmilallashuv jarayoni bilan bir qatorda kelib, ular bir-birini to’ldiruvchi jarayon sifatida qaraladi. Shuningdek, ushbu ikkita jarayon natijasida globallashuv jarayoni paydo boTishini mutaxassislar ta’kidlab o’tishadi¹.
Bunda ushbu jarayonning baynalmilallashuv jarayonidan asosiy farqi shundan iboratki, transmilliylashuvda milliy chegaralardan tashqariga chiquvchi jarayonlar tushunilsa, baynalmilallashuv esa o’zaro bog’liqlikni oshimvchi jarayon sifatida qaraladi².