Мунадарижа

Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa
Ikkinchi bobda maktabgacha tarbiya yoshidagi yengil dizartriyali bolalar nutqini tekshirish metodikasi keltiriladi.Ushbu metodikada bolalarning yosh va individul hususiyatlarini hisobga olish nazarda tutiladi.
Taklif etilayotgan tadqiqot materiallari L.S. Vigotskiy va boshqa tadqiqotchilar ( S.Ya.Rubinshteyn, A.R.Luriya, A.N.Leontev va boshqalar)ning tomonidan taklif etilgan asosiy tamoyillarga tayanib tuzildi.
Ikkinchi bobda bolani tekshirishdan avval quyidagilarni o‘rganish zarurligi aloxida ko‘rsatib o‘tiladi:
-tibbiy ma’lumotnomalarni o‘rganish;uni erta nutqiy rivojlanishini aniqlash; oilasi, nutqiy muhit haqida ma’lumotlar to‘plash; pedagogik- psixologik tekshiruv natijalarini tahlil qilish.
Taklif etilayotgan material quyidagi yo‘nalishlarga ajratib ko‘rsatiladi:
-kommunikativ nutqiy malakalarini o‘rganish;
-lug‘atning rivojlanganligini (predmetli lug‘at, ot, sifat, olmosh. Ravish, ko‘p ma’noli so‘zlar, sinonimlar, antonimlarni tanlash, ma’nosiga ko‘ra yaqin so‘zlarni farqlash, umumlashtirish darajasi). Yengil dizartriyali bolalarning nutqiy faoliyatini tekshirish nutqni tashkil etuvchi asosiy komponentlarini tahlil qilishni o‘z ichiga oladi. Har bir topshiriqqa ko‘rsatma ma’lum bir namuna bilan birga beriladi. Bu dizartriyali bolalar uchun muhim bo‘lib, ularni yo‘nalirishni ta’minlaydi.
Nutqning rivojlanganlik darajasini baholash uchun biz tomondan balli sistema ishlab chiqildi. Topshiriqning bajarilish natijalari 5–balli tizimda baholandi.
III Bob. Yengil dizartriyali bolalarda monologik nutqni rivojlantirish
3.1. Yengil dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan korreksion ishlarning tamoyillari, vazifalari, tashkil etilishi va mazmuni
Nutq muloqotining turli sharoitlarida amalga oshirilgan yengil dizartriyali bolalarning og'zaki monolog nutqining holatini tahlil qilish uning axborot mazmuni va kommunikativ-pragmatik yo'nalishning etishmasligi parametrlarini aniqlashga imkon berdi. Ta’kidlovchi eksperiment natijalari asosida o'quv eksperimentining maqsadi va vazifalari aniqlandi. O‘quv –nutqiy faoliyatni tashkil etishning ikki shakli farqlanadi: maxsus logopedik mashg‘ulotlarda va kun tartibi momentlari paytida, bunda erkin muloqot uchun ko‘proq imkoniyat yaratiladi.
Erkin muloqot jarayonida bolalar faqat atrofdagi voqeali predmet va hodisalarni kuzatish, balki o‘z kuzatishlarini ma’lum emotsional kechinmalar bilan bog‘lashlari muhim. Lug‘at zaxirasini boyitish, faolashtirish imkoniyalari so‘z ma’nolarini, uning mazmuni ma’lum vaziyatga nisbatan tushunishni yanada kengaytirish ishlari bilan uzviy bog‘liq. Bolalarni idrok etilgan predmetlarni ularni nisbatlanish belgilariga ko‘ra guruhlashga o‘rgatishni davom ettirish lozim. Bu o‘z navbatida obrazlar o‘rtasida yanada mustaxkam aloqalar uchun zamin yaratadi.
Nutq muloqotining turli sharoitlarida amalga oshirilgan yengil dizartriyali bolalarning og'zaki monolog nutqining holatini tahlil qilish uning axborot mazmuni va kommunikativ-pragmatik yo'nalishning etishmasligi parametrlarini aniqlashga imkon berdi. Aniqlovchi eksperiment natijalari asosida o'quv eksperimentining maqsadi va vazifalari aniqlandi.
Ta’limiy eksperimentining maqsadi - bolalarning og'zaki monolog nutqini shakllantirishning mazmuni va usullarini ishlab chiqish va sinovdvn o‘tkazish.
Ta’limiy eksperimentining vazifalari:
1) nutq nuqsoni tuzilishini hisobga olgan holda dizartriyali bo'lgan bolalarning og'zaki monolog nutqining kommunikativ-pragmatik yo'nalishini shakllantirishning mazmuni va usullarini aniqlash;
2) dizartriyali bo'lgan bolalarning og'zaki monolog nutqini shakllantirish bo'yicha eksperimental ishlarni olib borish va tavsiya etilgan korreksion-logopedik ishlarning samaradorligini baholash.
Korreksion-logopedik ishning uslubiy asosini quyidagi nazariy qoidalar tashkil etadi:
• funksional tilshunoslik tizimida ko‘rib chiqiladigan monologga nutq nuqtai nazaridan lingvistik yondashish (N.D.Arutyunova, T.A. van. Deyk,); monolog nutqning murakkab suprasegmental tovush vositasi sifatida intonatsiyasiga (S.V.), og'zaki bayon sifatida monolog nutqiga (E.A.Zemskaya, A.A.Kibrik, O.B.Sirotinina);
• nutq faoliyatining bir turi sifatida monologik gapga psixofiziologik, psixologik va psixolingvistik yondashuvlar (L.S.Vygotskiy, N.I.Jinkin, A.A.Leontiev, A.R.Luriya, T.N.Ushakova, I.A.Vinter).
Korreksion-logopedik ishning mazmuni umumiy didaktik va maxsus tamoyillar bilan belgilanadi:
• izchillik tamoyili: monolog nutqni o‘rgatishda biz nutqning tarkibiy qismlari bir-biri bilan chambarchas bog‘langan murakkab funksional tizim sifatidagi g‘oyani hisobga olamiz; og'zaki nutqni tushunishni rivojlantirish asosida o'rgatish;
• ontogenetik tamoyil: mustaqil nutqni bosqichma-bosqich rivojlantirish asosida monolog bayon etishni shakllantirish - dialogik nutq, dialogga kiritilgan monolog, monolog nutq; bolaning kattalar va tengdoshlari bilan muloqot qilish shakllarini shakllantirish, nutq vositalarini rivojlantirishga hissa qo'shish;
• nutqning aqliy rivojlanishning boshqa jihatlari bilan bog'liqligi printsipi: analizator, analitik-sintetik va tartibga solish faoliyati sohasidagi og'ishlarni hisobga olgan holda monologik bayonotning tarkibiy va semantik dizayni bo'yicha maxsus tayyorgarlik (RE Levina);
onglilik va faollik tamoyili: bolalarda bayonot motivini, o'zini o'zi nazorat qilish ko'nikmalarini shakllantirish, ularning monolog bayonining lingvistik tuzilishiga ta'siri; faol bayonotlarni ishlab chiqish, muloqot holatini hisobga olgan holda monologning shakli va mazmunini mustaqil ongli ravishda aniqlash qobiliyati faqat maqsadli tayyorgarlik va o'z nutqini tahlil qilish, nazorat qilish va tanqidiy munosabatda bo'lish bilan shakllanadi.
• yengil dizartriyali bolalarning monolog nutqini maqsadli rivojlantirish jarayoniga kommunikativ-faol yondashuv nutqning kommunikativ yo'nalishini shakllantirish, uni suhbatdoshga yo'naltirish, turli kommunikativ vaziyatlarda egallangan nutq qobiliyatlaridan ongli ravishda foydalanishni ta'minlaydi. muloqot vazifalariga muvofiq va bolaning etakchi faoliyatini hisobga olgan holda (A. A. Leontiev, I. A. Zimnyaya va boshqalar);
• monolog nutqini shakllantirishga kommunikativ-kognitiv (kognitiv-diskursiv) yondashuv, bu bolaning o'z monologik bayonotiga ongli munosabatini shakllantirish, diskursiv amaliyotlarni o'zlashtirish (M.L.Makarov, O.D.Mitrofanova, V.I.Tyupa, M.Fuko). va boshqalar).
Monologik nutqni shakllantirish mustaqil izchil nutqni rivojlantirish bo'yicha tuzatish-pedagogik ishning ajralmas qismi bo'lib, uning mazmuni nutqi buzilgan maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitish va tarbiyalashning dasturiy maqsadlari bilan belgilanadi (T.B. Filicheva, G.V. Chirkina). Dasturda taqdim etilgan monolog nutqni rivojlantirish vazifalari, birinchi navbatda, nutq ko'nikmalarini shakllantirishni o'z ichiga oladi: til vositalarini va matnni shakllantirish ko'nikmalarini rivojlantirish. ta’limiy eksperimentining asosiy maqsadini - kommunikativ ahamiyatga ega monolog nutqni shakllantirishni hal qilish uchun - dizartriya bo'lgan bolalarning monolog nutqining kommunikativ-pragmatik yo'nalishini rivojlantirish yo'nalishini joriy etish orqali trening mazmuni kengaytirildi: muloqotning turli holatlarida monolog nutqida lingvistik vositalaidanr foydalanish qobiliyati..
Nutqni tuzatish bo'yicha ishlab chiqilgan kommunikativ yondashuv (R.E. Levina, S.A. Mironova, L.G. Solovyova, G.V. Chirkina) belgilangan ta’limiy ekasperiment maqsadiga eng mos keladi.
Korreksion va rivojlantiruvchi ishlari uch bosqichni o'z ichiga oladi: diagnostika, ta’limiy, yakuniy.
Diagnostika bosqichida dizartriyali bo'lgan bolalarda monolog nutqining rivojlanish darajasi aniqlandi. Trening bosqichining vazifalari til vositalarini tuzatishni o'z ichiga oladi; monolog nutqini o'rgatish. Yakuniy bosqichda yengil dizartriya bo'lgan bolalarda monolog nutqining rivojlanish dinamikasini aniqlash uchun nazorat eksperimenti o'tkazildi.
Til vositalarining etishmasligi monolog nutqining buzilishida etakchi omil emasligi aniqlandi. Til rivojlanishining buzilishi nutqni ishlab chiqarish jarayonining ishlashidagi qiyinchiliklar bilan birlashtiriladi, ya'ni, nutq buzilishlari majmuasiga kommunikativ ko'nikmalarning etarli emasligini belgilovchi bir qator omillar qo'shiladi.
Ta’limiy bosqichining vazifalari frontal, kichik guruh va individual logopedik mashg'ulotlarida amalga oshirildi.
Yengil dizartriyali bolalarning (kognitiv-kommunikativ komponent) monologik nutqining informativlik parametrlarini (haqiqiy lingvistik va lingvo-kognitiv komponentlar) va kommunikativ yo'nalishini tahlil qilish asosida kompozitsion va kognitiv ko'nikmalar va ko'nikmalarni shakllantirishning turli darajasi. strukturaviy dizayn, ma'lumotni taqdim etish, tinglovchining e'tiborini jalb qilish va ushlab turish uchun lingvistik va nolingvistik vositalardan foydalanish.
Yengil dizartriyali bolalarda monolog nutqini shakllantirish bo'yicha ishlar tabaqalashtirilgan tarzda amalga oshirildi. Individual darslarning mazmuni monologik nutq tarkibiy qismlarining holatini normallashtirish uchun zarur bo'lgan til vositalarini ishlab chiqish bo'yicha ishlarni o'z ichiga oladi.
Monologik nutqning o'rtacha darajasi bo'lgan bolalarni o'rgatish mazmuni nutqning leksik va grammatik tomonini rivojlantirish va kerak bo'lganda nutqning talaffuz tomonining alohida qismlarini tuzatish yo'nalishlarini o'z ichiga oladi.
Monologik nutqni rivojlantirish darajasi past bo'lgan bolalarni o'qitishda quyidagi yo'nalishlar aniqlandi: nutqning talaffuz tomonini tuzatish va nutqning leksik va grammatik tomonini rivojlantirish.
Nutqning talaffuz tomonini tuzatish logopediyada an'anaviy usullar va usullardan foydalangan holda amalga oshirildi. Individual darslarda (haftada 2-3 marta) tovush talaffuzini, prosodiyani tuzatish masalalari hal qilindi. Nutqning tovush tomonini amaliy mustahkamlash va nutqning leksik va grammatik tomonini rivojlantirish kichik guruhlar va frontal logopediya mashg'ulotlarida (haftasiga 1-2 dars), o'qituvchining nutqni rivojlantirish darslarida amalga oshirildi.
Yengil dizartriyali bolalarning monolog nutqini o'rgatishning asosiy mazmunini amalga oshirish frontal mashg‘ulotlarda amalga oshirildi.
Belgilangan vazifalarni hal qilish uchun uchta turdagi mashg‘ulotlar aniqlandi, ularni o'quv jarayoniga kirish ketma-ketligi, til vositalarini va ularni monolog nutqida qo'llash usullarini o'zlashtirishni ta'minladi.
Birinchi turdagi sinflarda leksik-grammatik va intonatsion vositalarni tuzatish amalga oshirildi, bolalarga gapni grammatik va intonatsion jihatdan to'g'ri shakllantirishga o'rgatdi.
Bu sinflarda o‘rganilgan intonatsion-grammatik konstruksiyalar izchil ravishda ikkinchi turdagi sinflarga kiritilib, unda monolog nutqning kommunikativ va nutqiy malakalari shakllantirildi.
Nutq ko`nikmalarini yetarlicha shakllantirish asosida kommunikativ va nutqiy ko`nikmalarni shakllantirish bo`yicha darslar (uchinchi tip) o`quv jarayoniga kiritildi.
Birinchi turdagi mashg‘ulotlarlarda leksik-grammatik va intonatsion vositalarni tuzatish amalga oshirildi, bolalarga gapni grammatik va intonatsion jihatdan to'g'ri shakllantirishga o'rgatdi.
Bu mashg‘ulotlarda o‘rganilgan intonatsion-grammatik konstruksiyalar izchil ravishda ikkinchi turdagi sinflarga kiritilib, unda monolog nutqning kommunikativ va nutqiy malakalari shakllantirildi.
Nutq ko`nikmalarini yetarlicha shakllantirish asosida kommunikativ va nutqiy ko`nikmalarni shakllantirish bo`yicha mashg‘ulotlar (uchinchi tip) o`quv jarayoniga kiritildi.
Biz kommunikativ ahamiyatga ega monolog nutqini shakllantirishni ta'minlaydigan darslarni o'tkazishga qo'yiladigan talablarni aniqlashtirdik:
1) kommunikativ nutq holatlarini yaratish;
2) nutqiy bayonning bosqichma-bosqich murakkablashishi;
3) har xil turdagi monologlarni o'rgatish;
4) maqsadiga qarab, monologik gapning barcha nutq tarkibiy qismlarining ishlashini o'zaro bog'lashni ta'minlaydigan usullar va usullarni kiritish;
5) o'z-o'zini nazorat qilishni rivojlantirish usullari va usullarini kiritish.
1) Kommunikativ nutq vaziyatini yaratish. Kommunikativ-nutq vaziyati - bu nutqiy muloqot sodir bo'ladigan tashqi va ichki sharoitlarning kombinatsiyasi. Muloqot shartlari bolaning kommunikativ xatti-harakatlarini, muhim nutq strategiyalarini tanlashni, monolog nutqini yaratish vositalarini belgilaydi.
Muammoli xarakterga ega bo'lgan va uni hal qilishda bolaning bevosita ishtirokini ta'minlaydigan kommunikativ-nutq vaziyatlari yaratilgan:
- bolalar hayotida sodir bo'lgan voqealar, ularda o'z kuzatishlari va taassurotlari bilan bo'lishish (tugallangan harakatni ovoz berish, rasm syujeti va boshqalar), ma'lumot berish;
- bolalarni muayyan amaliy harakatga jalb qilish holatlari;
- ko'rilgan multfilmlarni muhokama qilish holatlari, o'qilgan hikoya va boshqalar.
Kommunikativ va nutqiy vaziyatlar mavzulari o'rganilgan leksik va grammatik materialning mazmuniga mos keladi.
Kommunikativ-nutq vaziyati tuzilishida quyidagi tarkibiy qismlar ajratiladi:

• 
  muloqot jarayoniga kiritish,
  
• 
  nutq namunasini kiritish,
  
• 
  maqsadli tinglash uchun shart-sharoitlar yaratish va nutq namunasini keyingi tahlil qilish,
  
• 
  o'quv mashqlarini tashkil etish, nutqni yaratish,
  
• 
  nutq namunasi asosidagi monolog gap, mustaqil monolog bayon tuzish.
  

2) Bayonot shaklining bosqichma-bosqich murakkablashishi vaziyatli nutqdan kontekstual nutqqa silliq o'tishni ta'minlaydi (R.E. Levina, S.A. Mironova) va quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi:

• 
  hamrohlik nutqi (to'g'ridan-to'g'ri harakat bilan bog'liq nutq, nutqni ko'rib chiqish bilan). mavzu),
  
• 
  yakuniy nutq (ko'rilgan, ilgari bajarilgan materialga asoslangan bayonotlar),
  
• 
  ixtiyoriy, erkin mavzudagi nutq.
  

Bu kommunikativ-nutq ko'nikmalarini mustahkamlashni va aloqa maqsadi va holatiga muvofiq bayonotni mazmunli joylashtirishning kommunikativ-nutq ko'nikmalarini shakllantirishni ta'minlaydi.
3) Har xil turdagi monologlarni o'rgatish. Diskursiv amaliyotni izchil o'zlashtirish har xil turdagi (rivoyatlar, tavsiflar, mulohazalar) bayonotlarning ongli tuzilishini shakllantirishni ta'minlaydi.
4) Monologik bayonning barcha nutq tarkibiy qismlarining ishlashini uning maqsadiga qarab o'zaro bog'liqligini ta'minlaydigan usul va usullarni kiritish.
Turli darajadagi bayonotlar – so‘z birikmasi, monolog nutq uslub va janrga mansub bo‘lgan muayyan kommunikativ chizmalarni ifodalaydi (B.M.Gasparov).
Kommunikativ sxemaning tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: ritmik-melodik asarni ifodalovchi yaxlit ritmik-intonatsion tasvir, murakkab ohangga (melodik harakatlar, nutqdagi ohang yo'nalishi), tembrga (tembrni almashtirish) va dinamik teksturaga (ritmik-dinamik keskinliklar, urg'u tinish belgilari, pauza); asosiy til birliklari bilan ko'rsatilgan kommunikativ bo'laklar: o'ziga xos so'zlar (funksional va nominal so'zlar: bog'lovchilar, yuklamalar, zarralar, olmoshlar, bog'lovchi va yarim bog'lovchi predikatlar, muayyan ma'noli so'zlar), so'z birikmalari va butun iboralar.
Shunday qilib, nutq uning barcha tarkibiy qismlarining o'zaro bog'liqligi va o'zaro ta'sirini namoyon qiladi, bir komponentning o'zgarishi boshqa tarkibiy qismlarning xususiyatlarining o'zgarishiga olib keladi va nutqning kommunikativ maqsadining o'zgarishiga olib keladi.
Nutqning kommunikativ konturlarini ishlab chiqarish ko'nikmalarini shakllantirish quyidagi mashqlar orqali amalga oshirildi.
- Nutq namunasidan foydalanishga asoslangan taqlid mashqlari. Ularni bajarishda biz nutq namunasini bir necha marta tinglash (vizual yordam bilan va vizual yordamsiz yo'naltirilgan va tayyor tinglash), tugallangan namunani takrorlash (konjugatsiyalangan va aks ettirilgan talaffuz) dan foydalandik.
- sahnalashtirilgan mashqlari, uning davomida dastlabki bayonot ishlatiladi, unda tarkibiy bo'linmani almashtirish kerak.
- uzatiladigan axborotni ajratib ko'rsatish usullarini o'zlashtirishga qaratilgan transformatsion mashqlar: tarkibiy bo'linmalar tartibini o'zgartirish; ularning ittifoqi. Ushbu mashqlar nutqning til birliklarini o'zlashtirishga, ularni avtomatlashtirishga yordam beradi.
Reproduktiv va kombinatsiyalangan mashqlar mustaqil ravishda bayonotlar ishlab chiqarish bilan tavsiflanadi va nutq ko'nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi: turli xil murakkablikdagi bayonotlarning o'rganilgan shakllaridan faol foydalaning.
Bayonotlar diagrammalar, chizmalar, rejalar va boshqalar asosida o‘rganiladigan til materialini o'z ichiga olgan holda ishlab chiqariladi.
5) o'z-o'zini nazorat qilishni rivojlantirish usullari va usullarini kiritish; bayonning muloqot holatiga, nutq tushunchasiga muvofiqligini baholashni ta'minlash, uni amalga oshirish jarayonida bayonni takomillashtirish.
Metodik usullar qo'llanildi: jamoaviy va individual munozaralar, shu jumladan bo'lajak nutqning vazifalarini tahlil qilish va monolog nutqini tahlil qilish; bolalar bayonotlarining audio va video yozuvlarini tahlil qilish.
Shunday qilib, o'quv eksperimenti buzilgan til komponentlarini tuzatish, turli kommunikativ vaziyatlarda monolog nutqni amalga oshirishda til vositalaridan foydalanish qobiliyatini rivojlantirishni o'z ichiga oladi.