Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

U nima qilishini bilmasdi: [(ipi uzun), (ignasi siniq)] edi / ekan / emish;
U nima qilishni bilmasdi: [(ipi uzun), (ignasi siniq)] bo’ladi;
U nima qilishni bilmasdi: [(ipi uzun), (ignasi siniq)].
Paradigmadan ko’rinib turibdiki, uyushgan gaplarda umumlashtiruvchi gapning ishtirok etishi [R_m] ning turli xil ko’rinishda bo’lish-bo’lmasligiga bog’liq emas, [P_m] nol ko’rsatkich [Ø] shaklida bo’lsa ham, umumlashtiruvchi gap qo’llanaveradi. Va ayrim paytlarda, umumlashtiruvchi gap kesimining o’zi ham nol ko’rsatkichda bo’lishi mumkin, bu hol ko’proq ot kesimlar qo’llanganda uchraydi: O’sha ahvol; ko’zi ko’r, qulog’i garaig, tili soqov.
Umumlashtiruvchi gapning kesimi ba’zan shakllanmagan bo’ladi. Bu hol boshqa gaplarni uyushtirib kelishta halaqit bermaydi, albatta. Yuqorida ko’rib o’tgan misollarimizning hammasida umumlashtiruvchi gap qurilmaning boshida kelgan va o’zidan keyingi hamma qismlarni uyushtirgan. Shunday qurilmalar borki, umumlashtiruvchi gaplar hamma qismlarni uyushtirib kelmaydi. Chunonchi, Dunyo tarozusining ikki pallasi: birida quvonch, birida g’am, birida nur, birida zulmat bo’lsa, Nazokat endi faqat bittasini – quvonch bilan nurga to’lasini ko’rardi (Shuhr.) gapida Dunyo tarozusining ikki pallasi qismi umumlashtiruvchi gap bo’lib, unda kesim shakllanmagan (pallasi-pallasi). Mana shu umumlashtiruvchi gap o’zidan keyingi ikki qismnigina uyushtirib kelmoqda: birida quvonch, birida g’am, birida nur, birida zulmat bo’lsa. Bu qurilmaning birinchi qismi quyidagi modelga [Umumlashtiruvchi gap] (birida quvonch, birida g’am), (birida nur, birida zulmat) bo’lsa] ega. Qurilma kesimi fe’lning shart mayli shakli –sa bilan shakllangan, chunki bu zarurat bo’lib, undan keyin ajratilgan bo’lakli sodda gap qo’llangan.
Umumlashtiruvchi gaplar bor bo’lgan qurilmalarda uyushgan gaplar tarkibida kelgan [R_m]lar ham har xil o’rinda kelishi mumkin. Masalan, ... qayta-qayta takrorladilar: “Biz egriga egrimiz, biz yomonga-yomon, fashistning tumshug’ini ezamiz” (Oybek) qurilmasida qayta-qayta takrorladilar gapi uyushgan gaplarni va alohida qo’llangan sodda gapni ham umumlashtirib kelmoqda. Ayrim paytlarda umumlashtiruvchi gap bir qurilmada ikki marta, takror holda qo’llanishi mumkin: U shuncha qildi, bo’lmadi, akasi shirin ham gapirib, so’ng murvatini ham onasi burab ko’rdi – bo’lmadi. Birgina fe’l bilan ifodalangan umumlashtiruvchi gap (bo’lmadi) ikki marta qo’llangan bo’lib, bulardan birinchisini tushirib qoldirish, qo’llamaslik mumkin, lekin ikkinchisining qo’llanishi shart. Birinchi umumlashtiruvchi gapdan oldin shuncha kildi gapi qo’llangan bo’lib, buning ham mazmunidan uyushtirish, xulosalash sezilib turibdi va u xuddi bo’lmadi gapidek keyingi ikkala gapga tegishli, mazmunan ularga bog’liqdir. Demak, ayrim hollarda umumlashtiruvchi gapning o’zi ham o’z ekvivalentiga ega bo’lishi, uyushib kelishi mumkin. Shunda bulardan qaysi biri takror holda qo’llana olmasa, uni tushirib qoldirish mumkin emas, gap mazmuniga putur yetadi. Bu o’rinda shuncha qilai birligini takror qo’llash va, shuningdek, tushirib qoldirish hyech ham mumkin bo’lmasa, bo’lmadi birliklaridan birinchisini qo’llamasa bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, qismlarni uyushtirib kelishga xizmat qiluvchi kesimlik ko’rsatkichlari [P_m] ning, umumlashtiruvchi birliklarning ko’rinishlari, tarkibiy qismlari turlicha.
Umumlashtiruvchi gaplar, odatda, ikki va undan ortiq qismlarni uyushtirib, xulosalab keladi. Ko’pincha, bu qurilma, gapning boshida keladi. Umumlashtiruvchi gapdan keyin keladigan qismlar o’zaro sabab, shart, to’siqsizlik, payt, xabar berish kabi mazmunni ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan:
1) xabar berish, voqyea-hodisalarning o’tish jarayonini ifodalaydi. Odatda, bunday qurilma qismlarini alohida tarzda qo’llash mumkin: Mehnat zavqi tutar o’lkani; sahar ketar cho’pon tog’iga, biri ariq qazir, yer haydar, biri gul o’tkazar bog’iga (H.Olim.). Toshkentda uch fasl –Yoz: Bahor– shoshgan ichki yoz, Yoz – katta asl yoz, Kuz – kechikkan kechki yoz. (Shuhr.)
2) sabab mazmuni: Men u yil dehqonchilikdan hyech narsa ololmadim: kuzgi bug’doyning boshoqlari shira olayotgan paytda havoda ola bulut paydo bo’ldi, boshoqlar kuyib-qovjirab ketdi (S.Ayn.) Bu misolda umumlashtiruvchi gap, ikki keyingi qism ham o’zaro sabab munosabatidadir (chunki ola bulutlar paydo bo’ldi, shuning uchun boshoqlar kuyib, qovjirab ketdi). Huriniso ikki yoqlama qayg’uda qoldi: bir tomondan, eriga ichi achisa, ikkinchi tomondan, u o’g’lining noqobilligidan kuyib, jizg’anak bo’layozdi. (A.Qah.) Umumlashtiruvchi gap bilan keyingi qurilma yaxlitligicha o’zaro sabab munosabatiga kirishgan. Ikkinchi komponent kesimi garchi -sa unsuri bilan shakllangan bo’lsa ham, bu yerda shart yoki boshqa mazmun munosabati yo’q. Bu qismlar o’zaro teng –sa Q – y Q – di birligining vazifasida kelmoqda (... ichi achisa achiydi //... jizg’anak bo’layozdi – ichi achigan va jizg’anak bo’lgani uchun ... qayg’uga qoldi qayg’uga qolish sababi keyingi qismlardan anglashilmoqda).
3) shart mazmuni: Yaxshlik qilmoq kerak: Elning, yurtning baxti barqaror bo’lsa, saltanat ham bexatar bo’lur (Oyb.). Keyingi ikki qism o’zaro shart munosabatida. U jamoa xo’jaliklarini birlashtirsin, agronom tushuntirsin, qiziqtirsin – har birining yuragidan bo’ron qo’zg’aladi (Oyb.) Bu qo’shma gap to’rt qismdan iborat, uchala qism kesimi buyruq mayli qo’shimchasi bilan shakllangan. To’rtinchi qism (har birining yuragidan bo’ron qo’zg’aladi) – umushlashtiruvchi gap. Bu misoldagi hamma qismlar o’zaro shart munosabatida.
4) to’siqsizlik mazmuni: Saida telefonga javob beradimi, kelgan-ketgan odamlar bilan muomala qiladimi, u qo’lida qog’oz, kapalakdek uchib, hali u eshikka, hali bu eshikka kirib chiqadimi – boshidan xayol ayrilmay qo’ydi (A.Qah.). Eng oxirida kelgan umumlashtiruvchi gap uchta qismni uyushtirib kelmoqda. Keyingi qism ifoda etgan harakatning bajarilishiga oldingi komponent ifoda etgan harakatlarning bajarilishi aks ta’sir etmaydi. Oldingi uchta harakatning bajarilish-bajarilmasligi oxirgi harakatning bajarilishiga to’siq bo’lolmaydi.
5) qat’iylik, ishonch mazmuni: Men bilaman, yengishimiz aniq, bizning g’alabamiz ta’min etilgandir (O’yg’.). Shuni yaxshi biling; o’chmas nomingiz, o’chmasdir bu bog’larda izingiz. (T.To’l.) Har ikkala misol uch qismdan iborat bo’lib, birinchilari – umumlashtiruvchi gap. Mana shu umumlashtiruvchi gap grammatik shakl jihatidan ham, mazmunan ham, ohang jihatidan ham tugallangan (Men bilaman. Shuni yaxshi biling.) Keyingi qismlarni ham alohida-alohida qo’llash, ularni boshqa qurilmalar bilan bemalol almashtirish mumkin. Umumlashtiruvchi gaplar bilan keyingi gaplar o’zaro qat’iylik, ta’kidlash, aytilayotgan fikrga ishonch kabi munosabatdadir.
Ko’rib o’tilgan misollarda umumlashtiruvchi gaplar qurilmaning boshida, oxirida kelganini va, eng kamida, ikki, ko’pi bilan, to’rtta gapni xulosalashini ko’rdik. Umumlashtiruvchi gaplar o’zaro uyushgan va uyushmagan gaplarni ham yakunlab kelishi mumkin. Bunda qurilma ichidagi gaplardan ikkitasi o’zaro uyushgan, boshqasi uyushmagan yoki hammasi uyushgan tarzda qo’llanishi uchraydi. Quyida misollarni tahlil qilamiz: 1. Men bilaman: iqbol bizniki, biznikidir saodat, sharaf (Uyg’.). 2. Uni tanib olish qiyin yelkalari kengaygan, qiyofasi ancha keskinlashgan, katta ko’zlari dumaloq shakl olgan, ammo baquvvat kelgan qomati avvalgicha edi. (S.Babayevskiy). Sarobarga o’xshash qizlarning hammasi shunday: ba’zilari bir yig’lab, o’n kulib, ba’zilari xo’rsinib qo’yadi (“Toshkent oqshomi"). Maydonga jimlik tushdi: na muzika chaladi, na bolalarning quvnoq ashulalari eshitiladi, na boshqalarning o’yin-kulgusi (S.Babayevskiy). Agar oldingi misollarda -dir va -edi birliklari qavsdan tashqariga chiqarilsa, keyingi gaplarda qo’yadi va eshitiladi so’zlari qavsdan tashqariga chiqariladigan [P_m] vazifasini o’tamoqda. To’rtinchi misolda uchta qism uyushmoqda, ulardan ikkinchisi va uchinchisi uyushgan gaplardir. Bular qurilishining eng kichik qolipi:
1. Umumlashtiruvchi WP_m {(S₁-W₁), (S₂-W₂-W₃)}P_m
2. Umumlashtiruvchi WPm {(S₁-W₁), {S₂-W₂) (S₃-W₃), (S₄-W₄)}P_m

5. Bu zamonda hyech kim ko’chada kolmas ekan: zavodda biri opam, biri akam bo’ldi – yo’limni topib oldim. (A.Qah.) Bu misolda birinchi va to’rtinchi gaplar umumlashtiruvchi gaplar bo’lib, na grammatik shakllanganligi bilan, na mazmunan bir–biriga o’xshaydi, lekin vazifasi bir – o’rtada qo’llangan ikki gapni xulosalash. Bu gapning kichik qolipi – [Umumlashtiruvchi WPm {(S₁ – W₁), (S₂ – W₂)} Umumlashtiruvchi WPm]. Qurilma o’rtasida qo’llangan gap teng qismli qo’shma gap, shu o’rinda birinchi qism kesimi opam, ikkinchi qism kesimi akam bo’ldi tarzida shakllangan bo’lib, [P_m] vazifasini o’tayotgan bo’ldi ikkinchi qismda qo’llangan. ... payqamay qoldi; baklarga tegdimi u, motorga tegdimi u yoki bombalar solingan kassetkalargami – bilmadi. (B.Pol.) Bu misolda ham ikki umumlashtiruvchi gap qo’llangan bo’lib, ular yig’iq shaklda, qurilmadagi uchinchi va to’rtinchi qismlarda tegdimi [P_m] vazifasida kelib, “qavsdan tashqari”ga chiqarilish imkoniyatiga ega. Demak, bu ikki kesim uyushgan gaplarni tashkil qilishda xizmat qiladi. Yuqorida keltirilgan misoldagi umumlashtiruvchi gaplarda, hatsh aytganmizdek, hyech kanday o’xshashlik yo’q edi. Bu misolda esa umumlashtiruvchi gaplar mazmundoshlik munosabatida qo’llana oladigan fe’llar (payqamay qoldi – bilmay qoldi) bilan ifodalangan; ikkala kesim uchinchi shaxs, birlik sonda, aniq mayl, inkor shaklda qo’llangan.

Ayrim paytlarda umumlashtiruvchi gap ikki va undan ortiq uyushgan gaplarni umumlashtirib keladi. Bunda uyushgan gaplar tarkibidagi uyushtiruvchi birliklar, odatda, bir xil bo’ladi. Misol: Odamlar har xildir: biri sergapdir, biri – kamgap, bunisi shilqim va o’ziga bino qo’ygandir, unisi – tortinchoq va o’ziga ishonmaydigan... (M.Gor.) Bu gapning qolipi: Umumlashtiruvchi WP_m {(S₁ – W₁, (S₂-W₂)} P_m, {(S₃-W₃), (S₄-W₄)} P_m, {(S₅-W₅), (S₆-W₆)} P_m
6) fikrga aniqlik kiritish, qo’shimcha ma’lumot berish mazmunini ifodalash uchun qo’llangan gaplar juda ko’p uchraydi. Bunday gaplarda umumlashtiruvchi qism, odatda, birinchi o’rinda keladi va undan so’ng ya’ni so’zini qo’llash mumkin. Chunonchi, Qariyalarning yaxshi so’zi bor – yaxshiga yaxshi bo’l, yomonga yomon (Oyd.). Keyingi ikki qism birinchi qism mazmuniga aniqlik kiritmoqda: qariyalarning yaxshi so’zi bor, ya’ni yaxshiga yaxshi bul, yomonga yomon kabi. Misollardan ko’rinib turibdiki, uyushgan gaplar qismlarining o’zaro munosabati ham birikish vositalari, ham mazmun bog’liqligiga ko’ra turlicha bo’lishi mumkin ekan.