Mumtoz so’Z” 2011 Zamonaviy o’zbek tili: Sintaksis

Qo’shma gaplarni o’rganish tarixidan
Qo’shma gap haqidagi ta’limot uzoq tarixiga ega bo’lib, g’arb va slavyan tillarida u deyarli bir xil. O’rta asr antik va lotin grammatistlari gap haqidagi ta’limotni yaratmagan edilar. Dunyoda keng tarqilgan ingliz tili grammatikalari, asosan, XVI asrning oxiridan boshlab paydo bo’la boshlagan. Birinchi ingliz grammatikasi(1585)da “Sintaksis” bo’limi yo’q edi. B.Djonson va Butlerlarning (XVII asrning birinchi yarmi) grammatikalarida punktuasiya qoidalariga bog’liq ravishda gap haqida tushuncha keltirilgan, xolos.
Ingliz olimi K.Kuper tomonidan yaratilgan (XVII asrning ikkinchi yarmi) yaratilgan grammatika va o’quv qo’llanmasida punktuasiya qoidalari izohlanishida sodda va tarkibli gaplar tushunchalari berilgan va bosh fe’l, bosh gap, tobe gaplar yoki gap qismlari haqida ma’lumotlar keltirilgan. Bu tushunchalardan ingliz tili grammatiklari XIX asrning o’rtalaridan foydalana boshladilar. Shu ta’limotni asos sifatida olib Dj.Braytlend grammatikasini (XVIII asrning boshi) yaratdi, uning izdoshlari bo’lmish Grinvud va Ferrou bu tasnifga ko’p o’zgartirishlar kirita olmadilar. Bu ta’limotning asosida XVII-XVIII asrlarda Angliyada mantiq bo’yicha chop etilgan qo’llanmalar yotganini tilshunos olim L.L.Iofik o’z vaqtida qayd etgan edi. V.G.Admonining fikricha esa, bu davr olimlari gap strukturasini tushunishda sodda va tarkibli gaplar ta’limotida grammatik bo’lmagan tuo’unchalarga tayanib ritorika va mantiqning tushunchalarini asosga olganlar.
XVIII asr ikkinchi yarmining yetakchi grammatiki R.Lout 1762 yilda nashr etgan grammatikasida gapga grammatik shakllanishni hisobga olgan holda muayyan shaklda ifodalangan (proper) va tugal mazmunni (complete sense) voqyelantirish uchun muayyan tartibda joylashtirilgan so’zlar guruhi (assemblage) sifatida ta’rif beradi. Shu davrda grammatiklar tomonidan tarkibli gap ta’limotiga clause tushunchasi kiritilgan bo’lsa-da, R.Lout undan foydalanmaydi. U sodda va tarkibli gap qismlarini members (bo’laklar) deb ataydi.
A.Murriy R.Loutning asariga asoslanib 1795 yilda grammatikasini chop etgan va bu asar keng tarqalib, XIX asr birinchi yarmi tilshunoslari uchun namuna mavqyeida bo’ldi.
XIX asr o’rtalarida gaplarning dixotomik tasnifi trixotomik tasnif bilan almashtirildi. Shu davrda clause tushunchasi qo’shma gap nazariyasining markazidan o’rin egallaydi va terminologik ma’noga ega bo’ladi,ya’ni tarkibli va qo’shma gaplarning qismlarini nomlaydi. Qo’ma gapga ta’rif berilayotganda ingliz olimlaridan ayrimlari ega va kesimlar soni(L.Kimball v.b.) haqida, ba’zilari qo’shma gap tarkibidagi gaplar soniga (Ye.Kreyzing v.b.) ahamiyat beradilar hamda yana birlari bu ikki holatni birlashtiradilar.
Ingliz olimi R.Xaddlstonning ham qo’shma gap haqidagi talqini an’anaviy tilshunoslikda berilgan fikrlarni tasdiqlaydi. Shu bilan birga u qo’shma gap tasnifiga uning yana bir turini qo’shadi:

Compound sentence

Qo’shma gap Complex sentence
Compound – Complex sentence
Tarkibli gap ta’rifida “son” belgisi ega va shaxsli fe’l atamalarida ifodalanmaydi. O’zaro bog’langan ikki yoki undan ortiq bosh gaplar va ikki yoki undan ortiq mustaqil qismlar tarkibli gaplarni tashkil etadi.
Ingliz tilidagi qo’shma gap nazariyasi XIX asrning ikkinchi yarmida ingliznormativ grammatikasida to’la shakllangan va hozirgi davrgacha hyech o’zgarishsiz saqlanib kelgan.
XIX asr oxiridan boshlab klassik ilmiy grammatika rivojlana boshlaydiki, XX asr normativ grammatika ingliz tilshunosligida grammatikaning yagona tipi bo’lmay qoladi. Bu ikki grammatika bir davrda yashay olganining sababi shundaki, XIX asrda yaratilgan asarlar XX asrda qayta ishlanib, ko’p marta nashr qilindi.
Struktural yo’nalishdagi grammatikalarda ayrim olimlar an’anaviy trixotomik tasnifni saqlab qoladilar, ba’zilari esa uni chetlashtiradilar, lekin bu chetlashtirishning nazariy asosini ko’rsatmaydilar, ayrimlarida esa terminologiya yangilangan, ammo sistema ana’naviyligicha qolgan. Bu yo’nalishning ayrim vakillari qo’shma gap nazariyasiga sodda va qo’shma gaplarning farqli tomonlarini yo’qotishga yo’naltirilgan fikrni singdirmoqchi edilar, ya’ni normativ grammatika vujudga keltirgan sodda gap – teng tarkibli gap – tobe tarkibli gaplar o’rtasida farqlarning yo’qligini targ’ib qilib, gaplarning umumiy trixotomik tasnifini buzmoqchi bo’ldilar. Ilmiy grammatika boshlangan va struktural lingvistikada rivojlangan sodda va qo’shma gaplar o’rtasida struktur chegaralarning bartaraf etilishi Harrisning transformasion grammatikasida o’z nihoyasiga yetdi. Harrisning maqsadi nutq tahliliga halaqit bermasligi uchun transformasiya yordamida matnni me’yorlashtirish edi. Uningcha, gap va uning qismlarini bir xil strukturaga keltirish zarur. Demak, muallifni “so’z birikmalari” komponentlari yoki gaplar “ketma-ketligi”ning o’xshashligi (struktur emas, balki mantiqiy o’xshashlik) ko’proq qiziqtirgan, ularning farqlari,o’ziga xos tomonlari diqqat markazida bo’lmagan, shuning uchun ham gap mavqyei uyushiq bo’laklar ham.... ham o’xshashlik mavjud.
Ingliz tilidagi qo’shma gap va boshqa tillar grammatikalaridagi bu birlikning qiyosiy o’rganilishi ham o’z tarixiga ega. Xususan, o’zbek va ingliz tillaridagi qo’shma gaplarning o’ziga xos tomonlari qiyosan o’rganilgan ilmiy asarlar ham mavjud. Bularda, asosan, ingliz va o’zbek tillaridagi ergash gapli qo’shma gaplarning turlari tahlil etiladi. Masalan, ikki tildagi shart ergash gapli qo’shma gaplarni U.Yusupov(1971), maqsad ergash gapli qo’shma gaplarni G’.Xoshimov (1982), to’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplarni T.Umirzoqov (1988), to’siqsiz ergash gapli qo’shma gaplarni M.Abduvaliyev (1989), o’zbek va ingliz tillaridagi bir va ikki tarkibli qo’shma gaplarning qiyosiy tahlilini J.Jumaboyevalar o’rgangan.
Shu bilan birga, qo’shma gapga ta’rif berilayotganda har xil tillarga oid ilmiy asarlarda keltirilgan asoslarni aks ettirayotgan chizmani keltiramiz:

(J.Jumaboyeva chizmasi)
Tahlil jarayonida har xil oilalarga mansub tillarga olimlar bir xil yondashgani(ham ta’rif va ham tasnifda) ko’zga tashlanadi. Shuning uchun ham olima F.Ubayeva “Qo’shma gapning tradision klassifikasiyasida o’zbek tili qo’shma gaplarining semantik, grammatik xususiyatlari yetarlicha hisobga olinmagan. Shu sababli qo’shma gapga har tomonlama yondashib, unga to’g’ri baho berish uchun tradision klassifikasiyani qayta ko’rib chiqish zarur” deya bergan yangi tasnifi e’tiborga loyiq.¹ Qo’shma gap unsurlarining funksional tahlili masalalri N.Turniyozov va izdoshlari ishlarida o’z ifodasini topgan. Yuqorida qayd etilgan fikrlar qo’shma gap tasnifi masalasida tadqiq etilishi zarur o’rinlar mavjudligidan darak beradi.
O’zbek tilini o’rganish uzoq tarixga egaligi va uning to’ng’ich asarlaridan biri, shubhasiz, XI asrda yaratilgan shoh asar “Devonu lug’otit-turk” ekanligi hammaga ayon.
XI asrdan XIX asrgacha o’zbek tilini o’rganish arab tilshunosligining nazariy asoslariga tayangan holda olib borildi va u biz hozir ko’nikkan talqindan, asoslardan ancha farq qiladi. Biz ko’nikkan va hozir keng amalda bo’lgan Yevropa tilshunosligi me’yorlarida o’zbek tilini o’rganish XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlandi.
Bu asosda o’zbek tilini o’rganishni to’rt asosiy davrga bo’lish mumkin:
XIX asrning ikkinchi yarmidan XX asrning yigirmanchi yillarigacha;
20-yillardan to 40-yillargacha;
40-yillardan to 70-yillargacha;
80-90yillardan to to hozirgacha bo’lgan davr.

Birinchi davrda o’zbek tili amaliy talablar asosida o’rganiladi. Bu davrda yaratilgan M.A.Terentyev, V.P.Nalivkin, A.Alekseyev, A.Vыshnegorskiylarning ishlarida asosiy e’tibor lug’atga, tarjimaga qaratiladi, yo’l-yo’lakay morfologiya haqida ham ma’lumot beriladi, sintaksis, uning tekshirish obyekti haqida hyech nima deyilmadi. Umuman olganda, 1920-yillargacha o’zbek tili sintaksisi e’tibordan chetda bo’lgan. E.V.Sevortyanning ta’biri aytganda, bu davrda turkologiyada ham gap haqida fikr bildirilmagan. 1920 yillarga kelib o’zbek tilini, uning grammatikasini o’rganish bobida davr talabi bilan o’ziga yarasha burilish yasaldi, ya’ni o’zbek tilini,uning grammatikasini fan sifatida o’rganishga intilish boshlandi.Shu maqsadda maktablar uchun o’quv qo’llanma, darsliklar yaratishga qo’l urildi. Bularga A.Fitratning “Nahv”, Q.Ramazon, Sh.Zunnun, N.Said, A.Yo’ldoshev, H.G’oziyevlarning darsliklarini kiritish mumkin. “Nahv” asari 1925-1930 yillar davomida uch marta nashr etilgan bo’lib, unda sodda gapning ko’pgina masalalari o’zi ifodasi topgan. Bu darsliklar o’sha davr maktablari talabi darajasida bo’lib, ularda ko’proq sodda gapga urg’u berilgan, qo’shma gapga esa ancha kam o’rin ajratilgan. Shuni aytish kerakki, bu ishlarda sodda va qo’shma gaplarni forqlashda egaga tayanilgan, ya’ni bundahar bir kesimning o’ziga mos keladigan egasi bo’lishi nazarda tutiladi. Shuni eslatib o’tish kerakki, bu davrda ega va kesim bilan subyekt hamda predikatni qorishtirish hollari ham uchradi. Bu davrning sintaksisni o’rganish bobidagi ulkan xizmati shundan iboratki, u Ovropa tilshunosligidan “gap”, “sodda gap”, “gap bo’laklari”, “ega”, “kesim” – bosh va ikkinchi darajali bo’laklar, ularni ifodalash usullari kabi sintaksisning eng muhim tushunchalarini olib kirdi, ommalashtirdi. Albatga, bu davrga shu tushunchalarning mohiyatini aniqlash, ularni mantiqiy hodisalardan keskin farqlash talablarini qo’yib bo’lmaydi, chunki bu navbatdagi, uchinchi davr vazifasi edi.

1940 yilda tarixda birinchi marta sirtqi pedbilim yurti o’quvchilari uchun sintaksisdan darslik yaratildi. U Ayyub G’ulomovning “O’zbek tili grammatikasi” (II qism, Sintaksis) kitobidir. Bu kitob faqat sintaksisga bag’ishlangan bo’lib, unda sodda va qo’shma gaplar to’liqsiz va o’rta maktablar uchun yaratilgan darsliklardagiga nisbatan ancha keng yoritildi. Ishda qo’shma gap dastavval ikkiga bo’lib o’rganiladi:
a) bog’langan qo’shma gaplar;
b) ergashgan qo’shma gaplar.
Bog’langan qo’shma gaplar o’z ichida yana ikkiga bo’linadi:
a) yordamchili bog’langan qo’shma gaplar;
b) yordamchisiz bog’langan qo’shma gaplar.
Asarda ergashgan qo’shma gapning ravish, payt, sabab, maqsad, shart, to’siqsizlik, ega, aniqlovchi, to’ldiruvchi, o’rin, natija kabi o’n bir turi haqida ma’lumot beriladi. Shuningdek, bir necha ergash gapli qo’shma gaplar haqida ham qisqacha fikr bayon etiladi.
Darslikning o’zigacha bo’lgan boshqa darsliklardan afzal tomonlari ko’p, lekin qo’shma gapning nazariy asosiga baho berish bir xil. Bu asarning tarixiy ahamiyati, ayniqsa, qo’shma gapni o’rganish borasida, shundan iboratki, unda biz hozir o’rta va oliy maktablarda o’rganishga ko’nikkan va bizning ishimizda “an’anaviy” deb nomlangan sintaksisning nazariy tahlil usullari mukammal shakllangan. Bular, asosan, quyidagilardan iborat:
1) sodda gap ikki bosh bo’lakdan – ega va kesimning birikishidan iborat;
2) qo’shma gap ikki va undan ortiq sodda gapning birikishidan hosil bo’ladi;
3) kesim ega haqidagi biror xabarni tasdiq yoki inkor formada ifodalashga xizmat qiladi. Bosh bo’laklar ichida egaga mavqye beriladi;
4) kesim ega bilan shaxs-sonda moslashadi;
5) sodda va qo’shma gaplarni aniqlashda egaga tayaniladi, ya’ni qo’shma gapda har bir eganing o’ziga mos keluvchi kesimi bo’ladi.
Bosh bo’laklarga bunday yondashish mantiqiy subyekt-predikat munosabatlarini grammatik ega-kesim munosabatlari bilan qorishtirib yuborishga olib keladi. Jumladan, kitobning 71-betida quyidagicha yoziladi: “Aniqlovchi gaplarning kesimi sifatdoshlardan bo’ladi. Sifatdoshlarning har uch zamoni ham aniqlovchi gapda kesim bo’lib kela oladi: