Муаллиф: Наргиза Умарова

Марказий Осиё бўйича тадқиқотчилар Хитойда дуч келаётган муаммолар ва қийинчиликлар
Муаллиф таъкидлаётганидай, Марказий Осиё тадқиқотлари Хитойда ҳам, чет элларда ҳам ривожланаётган илм йўналишидир. Қисқа вақт мобайнида анча-мунча олға силжишга эришилди, тадқиқотлар барқарорлигини таъминлаш йўлида кўп тер тўкилди. Масалан, Хитой ижтимоий фанлар академиясининг Россия, Шарқий Европа ва Марказий Осиёни ўрганиш маркази тадқиқотчилари тайёрлаган “Марказий Осиё мамлакатлари тараққиёти хусусидаги ҳисобот”ни олайлик, у 2011 йилдан бери ҳар йили чоп этилиб келмоқда. Айни ҳисоботда Марказий Осиё мамлакатлари ривожланиши натижалари ҳаққоний ёритилмоқда. Бироқ кўпинча материал йиғиш жараёнида қийинчиликлар туғилмоқда ва экспертларни танлаш имконияти чекланган. Марказий Осиёнинг 5 та мамлакатида вазият тез ривожланиб ва ўзгариб бораётгани ва мамлакатдаги тадқиқот базаси нисбатан заифлиги сабабли, умуман олганда, халқаро сиёсат соҳасида Марказий Осиё мамлакатларини ўрганиш муҳим тадқиқот йўналиши ҳисобланмайди. Тадқиқот натижалари ҳам, тадқиқот гуруҳлари миқёси ҳам ҳали ривожланишни тақозо қилади. “Ҳозирги вақтда Марказий Осиёга дахлдор кўплаб масалалар тадқиқ қилиш учун етарли даражада теран ва асосли эмас. Бундан ташқари, Марказий Осиё муаммоларини ўрганаётган хитойлик олимлар миқёси кенгроқ долзарб воқеалар таъсири сабабли аксарият ҳолларда каттароқ муаммолар таҳлилига қўл урмоқда, шунинг учун у ёки бу масалани синчиклаб ўрганиш ҳоллари камайиб бормоқда”. Айни контекстда Марказий Осиё муаммоларии ўрганишнинг илмий тузилмасини ва тадқиқотлар йўналишини тегишли тартибда тузатиш зарур бўлади.
Биринчидан, муаллиф фикрича, тадқиқотларнинг мазмуни нисбатан бир хил. Олимлар Марказий Осиёдаги сиёсий масалалар, хавфсизлик ва дипломатия масалаларига, айниқса, Хитой билан муносабатларга ҳамда Марказий Осиёда йирик давлатларнинг рақобати ва ҳамкорлигига кўпроқ эътибор қаратган. Марказий Осиё мамлакатларида эълон қилинаётган маълумотлар тўлиқ бўлмагани учун, шунингдек, жойига чиқиб, тадқиқот ўтказиш ва маълумот йиғиш билан боғлиқ қийинчиликлар борлиги сабабли ижтимоий, иқтисодий тараққиёт ва тарихий-маданий анъаналар сингари чуқур илдиз отган масалаларга кам эътибор қаратилмоқда.
Иккинчидан, Марказий Осиё тадқиқотлари илм тизимини тузишда нисбатан бўйсунувчи ҳолатга эга. Марказий Осиё ташқи кучларнинг қаттиқ таъсирида экани сабабли, йирик давлатлар омили шундай кўзга ташланиб туради. Марказий Осиё Россия билан қалин алоқаларга эга. Россиялик тадқиқотчилар, олимлар ва ОАВ Марказий Осиё мамлакатлари ҳақида жуда кўп миқдордаги ахборотга эга. Хитойлик олимлар Россия манбалари ва материалларига тез-тез мурожаат қилишига тўғри келмоқда. Марказий Осиёни ўрганаётган кўплаб олимлар Россия муаммоларига эътибор қаратади. Айрим ёш тадқиқотчилар ва мутахассислар Марказий Осиё масалаларини тадқиқ қилаётганда инглиз тилидаги манбаларга мурожаат қилади, шу тариқа Ғарб тадқиқотчиларининг чалғитувчи ахборотини олади.
Учинчидан, Марказий Осиё айрим мамлакатлари, айниқса, Туркманистон ёпиқлигича қолмоқда. Марказий Осиёнинг турли мамлакатларидаги тадқиқотлар натижа бераётганига қарамай, тизимлилик ва теранлик етарли эмаслиги муаммоси ҳамон сақланиб қолмоқда. Айрим давлатларни тадқиқ қилиш, асосан, Марказий Осиёнинг Қозоғистон ва Ўзбекистон сингари йирик давлатларини ўрганишга йўналтирилган. Айрим тадқиқотлар назарий характерга эга. Гарчи муаммолар тилга олинса-да, улар теран ва ҳар томонлама тадқиқ қилинмайди. Қирғизистондаги сиёсий вазият ўзгаришларини тадқиқ қилаётган айрим олимлар ушбу мамлакатдаги муаммолар илдизи анъанавий трайбализм (жамиятларнинг ўз қабиласи, этноси, гуруҳининг алоҳида, устун аҳамияти, унинг ўтмиш ва ҳозирги кундаги устувор роли ҳақидаги тасаввурга асосланган, одатда бошқа гуруҳларга душманлик билан йўғрилган ижтимоий-сиёсий тузум шакли) сиёсий маданиятига бориб тақалишини тахмин қилган эди. Ушбу нуқтаи назар янги, бироқ аслида муаммони жўнлаштиришдан бошқа нарса эмас. Бундан ташқари, айрим олимлар давлат бошқарувининг парламент тизими айни тарихий муаммони ҳал этишда ёрдам бериши мумкин деб ҳисоблайди, бироқ аслида Қирғизистонда сиёсий кучларнинг тинч-тотув яшашига эришиш қийин бўлади. Ўзбекистонда ҳокимиятнинг бир қўлдан иккинчисига ўтиши ва Қозоғистонда Назарбоев сиёсий ислоҳотлари хусусидаги фикрларнинг тўлиқ бўлмагани тадқиқотларнинг дипломатия амалиётига мослаша олмаётганидан далолат беради. Марказий Осиё айрим мамлакатларини тадқиқ қилишдаги биринчи навбатда ҳал этилиши зарур бўлган муаммо Марказий Осиёдаги асосий халқлар тилини биладиган тадқиқотчи ва олимлар бармоқ билан санарли эканидир. Бу янги материаллардан фойдаланишда чекловларга сабаб бўлмоқда. Марказий Осиё мамлакатларида рус тилида чоп этилаётган материаллар камайиб кетаётгани уларни биринчи манбалардан олишни тобора қийинлаштириб юбормоқда.
Тўртинчидан, тадқиқот усулларида инновация йўқ. Ҳозирги кунда Марказий Осиё мамлакатларини тадқиқ қилиш жараёнида адабиётларни тадқиқ қилишнинг анъанавий ва асосий эътиборни сифатга қаратиш усулидан фойдаланилмоқда, миқдор таҳлили йўқ, шу тариқа етук назарий базанинг шаклланиш жараёни мураккаблашиб кетди. Айрим ёш хитойлик олимлар, масалан, Ғарб сиёсий тадқиқотларига таяниб, иқтисодиёт, социология, ўйин назарияси ва бошқаларни далил қилиб кўрсатиб, концепцияларни олға суриш учун тадқиқотларнинг янги усулларидан фойдаланишга ҳаракат қилмоқда, бироқ буни Марказий Осиё мамлакатларидаги муайян вазият билан тасдиқлаш мушкул.
Бешинчидан, мутахассислар сони ўсиши нисбатан суст кечмоқда. Марказий Осиё масалалари бўйича ёш хитойлик олимлар резерви унчалик кўп эмас. Ҳали ҳам 1990-йилларда ном қозонган экспертлар Марказий Осиё мамлакатлари бўйича етакчи тадқиқотчилар бўлиб турибди. Уларнинг ёши улғайиб қолди, мамлакат ва чет элларда эътироф этилган ёш олимлар сони жуда кам. Шу билан бирга, ёш мутахассисларнинг ўзига яраша камчиликлари ва устун жиҳатлари бор. Масалан, айрим тадқиқотчиларга Марказий Осиё мамлакатларида ўқиш тажрибаси етишмайди. Бугунги кунда кўплаб университетлар ва ўқув муассасалаларида Марказий Осиёни ўрганиш учун нисбатан яхши тадқиқот гуруҳини шакллантириш анча мураккаб иш. Четдан ёрдам олиб ишламайдиган тадқиқотчилар кўп учрайди. Бундан ташқари, ички ҳамкорлик қилишга мўлжалланган платформалар сони оз. Гарчи Марказий Осиёда турли семинарлар кўп ўтказилаётган бўлса-да, турли омиллар таъсири сабаб биргаликдаги тадқиқотларни самара берадиган қилиб ўтказиш жуда қийин.