Муаллиф: Наргиза Умарова

Марказий Осиё тадқиқотларининг чуқурлашуви ва олға силжиши
Хитой билан Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги яхши қўшничилик ва дўстона муносабатлар ҳукм сураётган пайтда янги асрга қадам қўйган Марказий Осиё тадқиқотлари чуқурлашишда давом этди ва тадқиқотларнинг барча жиҳатлари ижобий натижалар бера бошлади. Обрўли тадқиқот институтлари бир қанча илмий ишлар ва маълумотномалар эълон қилиб, ўз жамоаларининг кучли тарафларини намойиш этди. Шу тариқа тадқиқотларнинг умумий даражаси ошганини акс эттирувчи кўплаб репрезентатив – тамсилий натижалар пайдо бўлди.
Хитойлик олимлар таъкидлашича, бошланғич тараққиёт нуқтаси ва маданий анъаналари ўхшаш бўлган Марказий Осиёнинг 5 та мамлакати орадан ўтган неча ўн йиллик мустақиллик даврида бир-биридан узоқлашди. Алоҳида миллий ўзига хосликлар тобора кўпроқ индивидуаллашди, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий шароитларда тафовутлар вужудга келди. Дипломатия ва хавфсизлик масалалари билан бир қаторда аста-секин ижтимоий, иқтисодий ва демографик сиёсатни ўрганиш даражаси ошди, яна турли мамлакатларнинг сиёсий тизими, жумладан, президентлик ва парламент бошқаруви тизимларининг солиштирма тадқиқотлари ўтказилди. Шу тариқа, Марказий Осиё мамлакатларида улар мустақилликка эришгандан сўнг ўтказилган сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ўзгаришларга оид ўз хулосаларимизни теранроқ даражада чиқаришимиз мумкин.
2001 йилда Шанҳай ҳамкорлик ташкилоти ташкил этилиши олимларга минтақадаги вазият билан боғлиқ ўзгаришлар ҳамда Хитой билан Марказий Осиё мамлакатлари ўртасидаги стратегик ҳамкорлик ҳақида кўпроқ маълумот олиш имконини берди.
2011 йилдан сўнг Хитой олимлари Марказий Осиё муаммоларини ҳар томонлама тадқиқ қилишга ўтди. Марказий Осиё мамлакатлари билан алоқалар мустаҳкамланаётгани ва ўзаро сафарлар кўпайиб бораётгани учун кўплаб ёндашувлар текшириб кўрилиши мумкин, шу йўл билан Марказий Осиёга нисбатан қарашлар ҳаққоний бўлишига эришилади.
2013 йилда Қозоғистонда Хитой президенти Си Цзинпиннинг “Ипак йўли иқтисодий камарини яратиш” бўйича ташаббуси эълон қилингандан сўнг Хитойда “Макон ва йўл” борасидаги тадқиқотлар шиддати кўп жиҳатдан Марказий Осиё муаммоларини ўрганишга эш бўлди ва тадқиқотлар истиқболини бойитди. Турли тадқиқот институтлари ва университетларнинг инвестициялари, олиймақом форумлар ва семинарлар сони ортди. Уларда қатнашишга Марказий Осиё бўйича машҳур таҳлил марказлари экспертлари таклиф этилмоқда, уларда тадқиқот соҳасидаги ютуқларини тақдим этмоқда. Айни пайтда тадқиқот усулларини ранг-баранглаштириш, тармоқ ахбороти тадқиқотчиларга биринчи қўлдан чет тилларда ахборот олиш, шу йўл билан тадқиқотларга кетадиган вақтни қисқартириш ва натижалар қамровини кенгайтириш имконини бермоқда.
Таъкидлаш жоизки, 2001 йилдан бери Марказий Осиё бўйича минтақадаги тадқиқот натижаларининг профессионал даражасини акс эттирувчи мавзули ва долзарб масалалар юзасидан тайёрланаётган материаллар сони ортиб бормоқда. Масалан, сиёсий вазият тадқиқотларига бағишланган илмий ишларда Марказий Осиёнинг 5 та мамлакатидаги сиёсий тараққиёт ва институционал ўзгаришларга оид тавсифномалар ўзаро таққосланиб, тизимлаштирилмоқда. Қайд этилишича, “Назорат остидаги демократлаштириш Марказий Осиёнинг муайян тарихий шароитларида шаклланаётган демократлаштириш йўлидир, унинг оёққа туриши ва ривожланишини Марказий Осиёнинг сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, маданий ва халқаро унсурларидан ажратиб бўлмайди”. Айрим хитойлик олимлар фикрича, “Марказий Осиё мамлакатларида сиёсий демократия масаласи зиддиятли назарий масала бўлиши билан бирга мураккаб ва долзарб масала ҳамдир. Яна олимлар Марказий Осиёнинг 5 та давлати ўртасида сиёсий тафовутлар борлигини ҳам таъкидлайди: “Марказий Осиёдаги 5 та мамлакатнинг сиёсий тизимлари ўртасида узилиш пайдо бўлди. Уларнинг айримлари вазият босими билан боғлиқ, бошқалари эса олдиндан режалаштирилган эди”. Хитойнинг Миллий билимлар базасидаги Марказий Осиёнинг сиёсий масалалар, этник ва диний зиддиятлар бўйича 1991 йилдан 2017 йилгача бўлган адабиётлар рўйхатидан журналлардаги 256 та илмий мақола, шунингдек, магистрлик ва докторлик диссертацияларини топиш мумкин, уларнинг аксарияти 2001 йилдан сўнг эълон қилинган.
Марказий Осиё тадқиқотларига қизиқиш минтақадаги вазият ўзгариши билан бевосита боғлиқ.
Биринчидан, 1990-йиллар охирида экстремизм ва терроризмнинг Марказий Осиёга таъсири Афғонистондаги вазиятнинг кескинлашуви ва “Толибон” ҳаракатининг майдонга чиқиши билан бевосита боғлиқ бўлган эди. Ўша даврда тадқиқот натижалари Марказий Осиёдаги хавфсизлик масалаларини ўрганишга йўналтирилди. Хитойлик тадқиқотчилар таъкидлашича, геосиёсий ўзгаришлар сабаб Марказий Осиёнинг 5 та мамлакатида миллий масала трансмиллий характерга эга бўлиб қолди. Этник ва диний омилларни омухта қилиш, ултрамиллатчилик ғоясига хизмат қилиш учун диндан фойдаланиш этник муносабатларга таъсир кўрсатувчи омил бўлади ҳамда миллий иқтисодий тикланишни чеклайди ва минтақавий хавфсизликка таҳдид қилади. Яна исломий “Озодлик партияси”нинг минтақага кириб келиши ва Марказий Осиёдаги террорчилик фаолиятининг халқаро контексти сингари ташқи омиллар ҳам чуқур ўрганилди.
Иккинчидан, 2005 йилда Қирғизистонда рўй берган “рангли инқилоб” олимлар ва тадқиқотчилар ўртасида катта қизиқиш уйғотди. Тадқиқотчилар Қирғизистондаги ғалаёнларни Грузия билан Украинадаги режимлар алмашуви билан таққослади, унинг сабаблари, жараёни ва оқибатларини таҳлил қилди, шунингдек, Марказий Осиё мамлакатларининг ўзига хос жиҳатлари ҳақидаги хулоса ва мулоҳазаларини билдирди. Ўша даврда кўплаб хитойлик олимлар Марказий Осиёдаги “авторитар сиёсат”нинг институционал нуқсонларини, шунингдек, бундай сиёсатнинг сиёсий ва ижтимоий хатарларини ўргана бошлади. Айрим олимлар қайд этишича, авторитаризм Марказий Осиё мамлакатларида ўтиш даврида шаклланган демократик модель бўлган. Қолоқ ва барқарор иқтисодий шароитлар, миллатчиликнинг авж олиши, элиталарнинг қонунийлиги мавжудлиги, анъанавий сиёсий маданият мероси, фуқаролик жамияти заифлиги ва демократик институтларнинг қаттиқ чекловлари Марказий Осиё мамлакатларида демократик ўзгаришлар тараққиёти йўлига тўғаноқ бўлиб турибди, айни чоқда барча мамлакатлардаги “авторитар сиёсат”нинг ўзига хос белгилари барчага маълум. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, айрим мамлакатлардаги улкан воқеалар катта қизиқиш уйғотди ва Марказий Осиёни ўрганишга ёрдам берди.
Учинчидан, Марказий Осиё мамлакатлари мустақиллигининг 20 йиллигига бағишлаб тайёрланган тадқиқотлар эришилган натижаларни умумлаштириш ва таҳлил қилишга йўналтирилган эди. Улар жуда кўп соҳаларни қамраб олади ва юксак тадқиқот қийматига эга.
Тўртинчидан, Хитойнинг Марказий Осиё мамлакатлари билан муносабатларига бағишланган илмий ишларда йирик давлатларнинг минтақадаги ўйинлари ҳам тадқиқ қилинган. Йирик давлатларнинг Марказий Осиёдаги ўйинлари ҳам тадқиқотларнинг долзарб мавзусидир.
“Ипак йўлининг иқтисодий камари” ташаббуси илгари сурилгандан сўнг Марказий Осиё мамлакатлари ҳамкорликка катта қизиқиш билдирди. Олимлар яна Марказий Осиёнинг “Макон ва йўл” қурилишига қўшаётган ноёб ҳиссасини ҳар томонлама муҳокама қилмоқда.