Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Tayanch so’z va iboralar.

Hisob ob’ektlari.

Hisob sub’ektlari.
Soliq.
Soliq solinadigan ob’ektlar. Soliq bazasi.
Umumdavlat soliqlar. Mahalliy soliqlar.
To’lov muddatlari.
Daromad.
Xarajat. Moliyaviy natija.
Favqulotda foyda va zararlar. Aktsiya.
Sof foyda.
Aktsionerlik (hissadorlik) jamiyati. Investor.
Dividend.
Emitent.
Xususiy kapital.
Auktsion.
Depozit.
Investitsiya.
Marjinal daromad.

Takrorlash uchun savollar

1. 
   Ustav kapitali qanday hisobga olinadi?
   
2. 
   Qo’shilgan kapitali qanday hisobga olinadi?
   
3. 
   Zahira kapitali qanday hisobga olinadi?
   
4. 
   Taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)lar qanday hisobga olinadi?
   
5. 
   Grantlar va subsidiyalar qanday hisobga olinadi?
   
6. 
   Moliyaviy natijalarni shakllantirish va ulardan foydalanish hisobi qanday tashkil etiladi?
   

16. BOB. MOLIYAVIY HISOBOT

1. Hisobotning mohiyati, ahamiyati va tarkibi

Hisobot xqjalik yurituvchi sub’ektlarning qtgan vaqt ichidagi ishlari natijalari va sharoitlari tqg’risidagi ma’lumotlar majmui bqlib, undan faoliyatini tahlil, nazorat qilish va boshqarish maqsadida foydalaniladi.
Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot, ish va xizmatlar, ularni ishlab chiqarish xarajatlari, xqjalik mablag’lari va ularni tashkil bqlish manbaalari, ishlarning moliyaviy natijalari, soliqqa tortish va dividentlar tqg’risidagi ma’lumotlarni qz ichiga oladi.
Xqjalik yurituvchi sub’ektlar qz faoliyati ustidan kundalik nazoratni hujjatlar va hisobot registrlariga asosan olib boradilar. Lekin uzoq vaqt (oy, chorak, yil) davomida xqjalik faoliyatini yakunini bilish uchun bu ma’lumotlar etarli emas. Ularni umumlashtirish va tizimga keltirish zarur. Bunga hisobot tuzish yqli bilan erishiladi.
Hisobotning asosiy vazifasi mahsulotning sifati va assortimentini oshirish, «Nou

• 
  Xau» va boshqa tadbirlar ishlab chiqish hisobiga korxona faoliyatini qsish va rivojlanish rezervlarini qidirib topish va borozda barqarorligini ta’minlash bqlib hisoblanadi. Hisobot ma’lumotlari bqyicha rahbar mulkdorlar va ta’sislchilar va boshqa boshqaruv va nazorat tizimi (banklar, moliyaviy organlar) yuqori va hukumat rasmiy va boshqaruv orgnalari oldida hisobot beradi.
  

Birinchi navbatda shuni aytish joizki, korxonalar (xorijiy investitsiyali korxonalardan tashqari) majburiy tartibda quyidagi foydalanuvchilarga chorak va yillik hisobotini topshiradi:

• 
  ta’sis hujjatlariga binoan mulkdorlar (mulkni boshqarish bqyicha vakolatli organlar, ta’sischilar);
  
• 
  davlat soliq inspektsiyasiga (bir nusxa);
  
• 
  Qzbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan korxona faoliyatini ayrim tomonlarini tekshirish va tegishli hisobotni olish vazifalari yuksaltirilgan boshqa davlat organlariga.
  

«Buxgalteriya hisobi tqg’risida»gi Qzbekiston Respublikasi Qonuniga binoan:

1. 
   Barcha korxona va muassasalar uchun hisobot yili 1 yanvardan 31- dekabrgacha bqlgan davr hisoblanadi.
   
2. 
   Yangi tashkil etigan korxona va muassasalar uchun birinchi hisobot yili bqlib, ular yuridik huquqga ega bqlgan sanadan shu yilning 31 dekabrigacha bqlgan davr hisoblanadi. 1-oktyabrdan keyin tashkil etilgan (tugatilgan, qaytadan tashkil etilgan) korxonalar va ularning strukturaviy bqlinmalari asosida tashkil etilganlardan tashqari korxonlara uchun ularning yuridik huquqga ega bqlgan sanadan keyin yilning 31- dekabrigacha bqlgan davrni birinchi hisobot yili davri hisoblashga rqxsat beriladi.
   
3. 
   Korxonalar choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini Qzbekiston Respubilkasi Moliya Vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshirishdilar.
   

Hisobot rahbar, bosh buxgalter, bashorati korxonaning buxgalteriya hisoboti shartnoma asosida ihtisoslashgan tashkilot yoki mutaxassis tomonidan yuritilsa, hisob yurituvchi shaxs tomonidan imzolanadi.
Shuni ham eslatib qtish kerakki, korxonaning xqjalik faoliyati natijalari, mulkiy va moliyaviy holati tqg’risidagi yillik buxgalteriya hisoboti foydalanuvchilar (birja, xaridor, mol yurituvchi va boshqalar) uchun ochiq bqlib nashr etilishi mumkin. Nashr etilgan hisobotning tqg’riligi mustaqil auditorlik tashkiloti tomonidan tasdiqlanadi.
Korxonaning yillik buxgalteriya hisoboti tegishli organlarga topshirishidan oldin ta’sis hujjatlarida belgilangan taritbda kqrib chiqildai va tasdiqlanadi. Qzbekiston Respubilkasining «Buxgalteriya hisobi tqg’risida»gi Qonun (16 - modda) bilan yillik hisobotning quyidagi shakllarini tuzish nazarda tutilgan:

1. 
   - «Korxona balansi»;
   
2. 
   - «Moliyaviy natijalar tqg’risida hisobot»;
   
3. 
   - «Asosiy vositalar harakati tqg’risida hisobot»; 4 - «Pul oqimi tqg’risida hisobot»;
   

5 - «Xususiy kapital tqg’risida hisobot».
Yuqoridagi hisobot shakllariga izohlar hisob - kitoblar va tushintirishlar ilova qilinadi.
Balans chorak va yillik hisobot tarkidiga kiritiladi. Bu «netto» nomli balans bqlib, foydalanuvchilarga korxonaning sof qiymatining hajmi tqg’risida axborot beradi. Chunki mumkin qiymati jami kqrsatkigga quyidagi moddlar bqyicha eskirishni chiqarib tashlab kqrsatiladi.
Asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va boshqalar, foyda summasi esa, jamiga faqat hisobot davrida tasdiqlanmagan foyda hajmigina qqshiladi. Lekin xqjalik faoliyatini tahlil etish maqsadida balansda quyidagi kqrsatkichlar saqlanib kelgan: dastlabki qiymat va ularning eskirishi, olingan foyda.
Shq’ba korxonalari, filiallar va vakilliklariga ega bqlgan korxonalar konsolidallashgan (birlashgan) moliyaviy hisobot tuzadi.
Shq’ba korxonalarga qqyilgan qqyilmalar bosh korxonaning moliyaviy hisobotida uning moliyaviy qqyilmalari sifatida aks ettiriladi.
Yuridik shaxslar qzlarining filiallari, vakillilari va boshqa strukturaviy bqlinmalarini mustaqil balansga ajratishi mumkin, lekin ularning balansi va boshqa hisobot shakllari tegishli yuridik shaxsining konsollidatsiyalashgan hisobotiga albatta qqshiladi.
Konsolidatsiyalashgan hisobotga bosh korxonaning moliyaviy hisoboti andozasiga binoan tuziladi. Lekin vazirliklar, iboralar va byudjet tashkilotlari bqyicha tuziladigan yig’ma moliyaviy hisobotlar bundan mustasno.
Moliyaviy hisobot yil boshidan yig’ilib boruvchi jami bilan har chorakdan tekshiriladi.
Byudjet muassasalari chorak va yillik hisobotlarini yuqori organa Qzbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshiradi.
Ayrim xqjalik yurituvchi sub’ektlar uchun Qzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan Moliyaviy hisobot topshirish bqyicha boshqa muddatlar belgilanishi mumkin.
Xqjalik yurituvchi sub’ektlarning yillik moliyaviy hisoboti qiziquvchi banklar.
Birjalar, investorlar, kreditlorlar va boshqalar uchun ochiq hisoblanadi.
Ochiq tipdagi aktsioner jamiyatlar, sug’urta kompaniyalar, banklar, fond va tovar birjalari, investitsiya fondlari va boshqa moliyaviy muassasalar, hisobotda
keltirilgan ma’lumotlar tqg’riligini auditorlar tomonidan tasdiqlagandan sqng yillik moliyaviy hisobotni hisobot yilidan keyingi yilning birinchi mayigacha albatta nashr etishlari kerak.
Xqjalik yurituvchi sub’ekt tugatilganda xotima moliyaviy hisobot tuziladi.
Korxonani tugatish bqyicha muammolaning buxgalteriya hisobi, tugatish balansi va hisobatini tuzish, aktivlar qiymatini aniqlash ishlari tugatish komissiyasiga yuklatiladi.
Umidsiz qarzlar va zararlar tugatish balansiga qqshiladi.
Tugatish balansida majburiyatlar ularning qaytarish vaqitaga hisoblangan foizlar bilan birga aks ettiriladi.

2.