Moliyaviy va boshqaruv hisobi

Xqjalik yurituchi sub’ektlar moliyaviy hisobotlarini keyingi yilning 15 - fevraldan kechiktirmasdan topshirishlari kerak.

Ayrim Vazirliklar idoralar va boshqa boshqaruv organlari uchun Qzbekiston Respublikasi hisobot topshirishni boshqa muddatlarini belgilash mumkin.
Bir shaharda joylashgan sub’ektlar uchun moliyaviy hisobotni topshirgan kuni deb uni tegishli joyga haqiqiy taqdim etgan kuni hisoblanadi. Boshqa shaharlarda joylashgan sub’ektlar uchun moliyaviy hisobotni pochta orqali jqnatgan kuni hisoblanadi (bu kun pochta korxonasini qqygan shtampasida ma’lum).
Basharti hisobotni jqnatgan sana dam olish kuniga tqg’ri kelsa, hisobot topshirish sanasi dam olsh kundan keyingi kunga kqchiriladi.
Choraklik yoki yillik hisobotlarni qz vaqtida tuzishni ta’minlash uchun buxgalteriyaning barcha bqlimlarini ishlarni bajarish muddatlarini kqrsatib yig’ma ish grafigi tuziladi. Buxgalteriya hisobi quyida yuritilsa, grafik bilan belgilangan muddatlarda jurnal - orderlarning jami chiqariladi, zarur bqlsa bir registrdagi summa boshqa registrlarga qtkaziladi va korrespondentlanuvchi schetlar qzaro muqobil tekshiriladi.
Jurnal order shaklida hisob yuritilganda oy oxiriga qolgan summalarini qtkazish va hisob registrlarini xotimalash bqyicha hisob ishlarining ketma - ketligi quyidagicha:

• 
  rasshifrovka - varaqalaridan debet va kredit oborotlari jurnal - orderlar va vedomostlarga qtkaziladi, bunda rasshifrovka - varaqalari va jurnal - orderlarda tegishli belgilar qqyladi;
  
• 
  5010 – schetining debeti bqyicha jamilari 3, 10/1, 13 – jurnal orderlarga qtkaziladi;
  
• 
  7, 12, 14, 15, 16, 17 va boshqa vedomostlarning analitik hisob jamlari hisoblanib chiqiladi. Shundan keyin jami ma’lumotlari tegishli jurnal - orderlarda aks ettiriladi;
  
• 
  jurnal - orderlarning kredit oborotlari jami hisoblab chiqiladi.
  

Agar jurnal - orderlarda schetlar bqyicha analitik ma’lumotlar aks ettirilgan bqlsa, ma’lumotlar jamlanib chiqiladi va keyingi oy boshiga qoldiq aniqlanadi, korrespondentlanuvchi schyotlar bqyicha aloqasi bor schetlarning turli registrlari jami taqqoslanadi. Masalan, 1 – jurnal - orderdagi 5010 – schyotining jami 2 - vedomostdagi 5010 - schet jami bilan taqqoslanadi. Bunday kqrsatkichlarni taqqoslib tekshirish barchcha jurnal - orderlar bqyicha bajarildai.
Bundan keyin ma’lumotlar jurnal - orderlardan bosh daftarga qtkaziladi. Undan keyin har bir sintetik schet bqyicha debet oborotlari chiqarilib keyingi oyning 1 - sanasiga qoldig’i chiqariladi. Bosh daftarga ma’lumotlar faqat jurnal - orderlardan olib yoziladi.
Jurnal - order ma’lumotlarini Bosh daftarga yozish misolini keltiramiz (ikkita sintetik schetlarga yozish ma’lumotlari keltirilgan). Jurnal - orderlar ma’lumotlari bosh daftarga qtkazilgandan sqng jurnal - orderlarda quyidagi izoh beriladi:
«Oborotlar summasi Bosh daftarda aks ettirildi» va sanasi ham ijrochi va bosh buxgalterning imzolari qqyiladi.
6010 - «Mol etkazib beruvchilar va pudratchilarga tqlanadigan schetlar»

Oy	Debeti bqyicha oboroti quyidagi schyotlarning kreditidan					Jami			Saldo
	5110	5510	431 0	Va x.k .	Debeti bqyicha		Kredit bqchicha	Debet		Kredit
Yanvar
Fevral
va h.k
Noyabr										45400,0 0
Dekabr	362.302,4 0	1589 6	100 0		379198,4 0		433629,0 0			99830- 60

2610- «Ishlab chiqarishdagi brak»

Oy	Debeti bqyicha oboroti quyidagi schyotlarning kreditidan (10-j/o)							Jami			Saldo
	1010	6710	6520	8910	2010	2510	Debet bqyicha		Kredit bqyicha	Debet		Kredit
Yanvar
Fevral
va h.k
Noyabr
Dekabr	60	200	28	12	272	142	714		714

Bosh daftarda schyotlarning qoldig’i chiqarilgandan sqng ular analitik ma’lumotlar bilan tekshirildai, jurnal - order shaklining registlari ma’lumotlari bqyicha balans va boshqa hisobot jadvallari tuziladi.

3. Moliyaviy hisobot shakllari

Buxgalteriya balansi

Moliyaviy hisobot tizimida balans markaziy o’rin egalaydi.
Yillik hisobot tartibida unda katta qzgarishlar sodir bqldi, chunki xalqar operatsiyalar talablariga yaqinlashdi va bozor munosobotlariga reyting mazmuni ichki va tashqi foydalanuvchilar (aktsioner, ta’sischi, sarmoya yuboruvchi kreditorlar, banklar va boshqalar) va undan foydalanish imkoniyatini beradi. Ichki va tashqi qizuquvchilar uchun korxona faoliyatining moliyaviy natijalari, uning moliyaviy barqarorligi, kreditor qarzlarning hajmi, bank ssudalari bqyicha qarzlari tqg’risidagi ma’lumotlar zarur.
Korxona ichida balansda keltirilgan axborotlar xqjalik faoliyatini tahlil etish xarajatlar va yqqotishlarni qisqartirish rezervlarini qidirib topishi, korxona tasarrufidagi qoladigan sof fayda hisobidan tqlanadigan jarimalar, burdsizliklar sabablarini bartaraf etish uchun keng qqllaniladi.
Yillik hisobotga tushuntirish xati, korxona rahbarining faoliyatining yqnalishi tqg’risidagi ma’ruzasi, ilova qilinadi. Bu korxonaning asosiy analitik hujjatlaridan biri bqlib hisoblanadi. Bunda asosiy kqrsatkichlar bqyicha reja bajarilishiga ta’sir etuvchi quyidagi omillar ochib tashlanadi: miqdori, assortimenti, sifati, mahsulot sotish hajmi, foyda summasi, tannarxi pasaytirish, mehnat unumdorligini oshirish, samaradorlik, ilmiy – konstruktorlik ishlarini natijalari va istiqbollari va shu kabilar. Tushuntirish xatining mazmuni ishlab chiqarishini tashkil etish va texnologiya xususiyatlari bilan beliglanadi.
Quyida hozirgi vaqtda qqllanilayotgan balans shaklini keltiramiz.
Qzbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2002 yil 7 – fevraldagi 31 – sonli buyrug’iga 1 – sonli ilovasida keltirilgan balansning shakli mazkur darslikning balans tqg’risidagi bobida keltirilgan.
Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlar tuzishning asosiy maqsadi ona va qizaloq kompaniyalar faoliyatini yagona xqjalik tashkilotidek qilib kqrsatishdir. Konsolidallashgan hisoblar tuzish va ham qizaloq xqjalik jamiyatlariga qqyilgan ivestitsiyalar hisobi 8 - BHMS bilan tartibga solinadi.
Konsolidallashgan balansda ona va uning barcha qizaloq korxonalarining moddiy zahiralari birga qqshib kqrsatiladi.
Konsolidallashgan balansni tayyorlashda ona va qizaloq kompaniyalarning hisobotlaridan tegishli moddalar birlashtiriladi. Ona va qizaloq kompaniyalar orasida sodir bqlgan muomalalar natijasi saldolanadi.
Masalan, bir kompaniya ikkinchi kompaniyadan bqlgan qarzini qaytarilishi yoki ular orasidagi oldi - sotdi muomalari. Hisobot tuzishda ona korxona bilan qizaloq korxona orasidagi bunday muomalalar schyotlarning umumiy jamida aks ettirilmaydi, chunki oldi - sotdi muomalalari, qarzni tqlash va uni olish kompaniya ichidagi pul mablag’larini kqpaytirib yuboradi.
Ikkilamchi hisoblash yqqotish maqsadida bir qancha muomalalar bqyicha bartaraf qilish, yoki tuzatish usulidan foydalaniladi. Tuzatish usulida faqat hisobotni
tayyorlash jarayonida foydalaniladiva ona ham qizaloq firmalarining buxgalteriya registrlarida aks ettirilmaydi. Hech qanday konsolidallashgan hisob registri yuritilmaydi.
Guruhlar ichidagi saldo va guruhlar ichidagi muomalalar tqliq bartaraf qilinishi kerak.
Basharti konsolidallashda foydalanilayotgan moliyaviy hisobotlar turli hisobot sanasiga tuzilgan bqlsa, bosh korxona tuzgan moliyaviy hisobot sanasi bilan qizaloq korxonalar tomonidan tuzilgan hisobot sanasi orasida sodir bqlgan xqjalik muomalalari natijalariga tuzatish kiritish zarur. Lekin barcha hollarda ham moliyaviy hisobotlar tuzilgan sanalari orasidagi muddatning farqi uch oydan oshmasligi kerak.
Konsolidallashgan moliyaviy hisobotlarni yagona hisob siyosatidan fodalanilgan asosda tuzilishi kerak.
Basharti konsolidallashgan moliyaviy hisobotlarni tuzishda yagona hisob siyosatidan foydalanish imkoniyati bqlmasa, bu hol bqyicha boshqa hisob siyosati qqllanilgan konsolidallashgan hisobatlar qismi bilan tushintirish beriladi.
Lekin ayrim hollarda, agar ona va qizaloq firmalarining faoliyatlari mutloq boshqacha, bqlsa konsolidallashgan hisobot tuzilmaydi. Masalan, savdo kompaniyasi bankining aktsiyasini hattoki 60 % dan kqprog’i ega bqlsa ham, qzining hisobotini bank bilan birlashtirilmaydi.
Odattda bankrot holatida turgan qizaloq kompaniyalarning hisobotlari konsolidallashgan hisobotlar tarkibidan qqshilmaydi.
Konsolidallashgan balans tuzish uchun ona va qizaloq firmalar balanslarini kqrib chiqamiz.

Balans moddalari	Ona kompaniya	Qizaloq kompaniya
Kassa	100 000	25 000
Boshqa aktivlar	760 000	60 000
Aktivlar jami:	860 000	85 000
Kreditorlar	60 000	10 000
Oddiy aktsiyalar	600 000	55 000
Reinvestitsiya qilingan foyda	200 000	200 000
Passivlar jami:	860 000	85 000

Faraz qilaylik ona kompaniya qizaloq kompaniyani 100 foiz aktsiyasini balans qiymatida naqd pulga sotib oldi. Qizaloq kompaniyaning balans qiymati 75000 (85000 - 10000). Ona kompaniyaning buxgalteriya hisobida bu muomala quyidagi kqrinishda bqladi:

Dt 0610 “Qimmatli qog’ozlar” 75000
Kt 5010 “Milliry valyutadagi pul mablag’lari ” 75000
Konsolidallashgan balans tuzish uchun ish jadvali:

Moddalar	Ona kompaniya balansi	Qizaloq kompaniya balansi	Tuzatish yozuvlari		Konsoli- dallashgan balans
			debet	kredit
Kassa	25 000	25 000			50 000
Uzoq muddatli
moliyaviy qqyilma	75 000
Boshqa aktivlar	760 000	60 000		75 000	820 000
Jami:	860 000	85 000			870 000
Kreditlar	60 000	10 000			70 000
Oddiy aktsiyalar	600 000	55 000	55 000		600 000
Reinvestitsiya
qilingan foyda	200 000	20 000	20 000		200 000
Jami:	860 000	85 000	75 000	75 000	870 000

Konsolidallashgan balansni tayyorlashda qizaloq kompaniyaga qqyilgan investitsiya hisobga olinmaydi. Bu muomala “Tuzatish yozuvlari” degan katakda kqrsatilgan.

Tuzatish yozuvlari konsolidallashgan balans tuzishda aktivlar va aktsioner kapitali summasini kqrsatishda ikkilamchi hisobni bartaraf qiladi. Konsolidallashgan balansda aktsioner kapitali ona firmasining aktsioner kapitaliga teng.
Qizaloq kompaniyaga qqyilgan investitsiyalarni tushirib qoldirib qizaloq firmaning aktsioner kapitali hajmiga tuzatish kiritilgandan sqng konsolidallashgan balans quyidagicha bqladi.
Konsolidallashgan balans

Kassa Boshqa aktivlar	50 000 820 000	Kreditorlar Oddiy aktsiyalar Reinvestitsiya qilingan foyda	70 000 600 000 200 000
Jami aktivlar	870 000	Jami passivlar	870 000

4.