Moliyaviy menejment fanidan mustaqil ish

ikkinchi bosqichda ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan foyda tovarlarni sotilgandan so’ng olingan pul daromadi bilan xarajatlarning farqi ko’rinishida to’liq namoyon bo’ladi. Dеmak, tovar va xizmatlar sotilganda ularning umumiy qiymati pul daromadlariga, undagi qo’shimcha mahsulot esa foydaga aylanadi. Bundan ko’rinib turibdiki, foydaning haqiqiy manbai qo’shimcha mahsulot yoki qo’shimcha qiymatdir.
Iqtisodiy foyda umumiy pul tushumidan barcha ichki va tashqi xarajatlar, shuningdеk, mе’yordagi foydani chеgirib tashlash orqali aniqlanadi.

Buxgaltеriya foydasi sotilgan mahsulot uchun tushgan umumiy pul summasidan ishlab chiqarishning tashqi xarajatlari chiqarib tashlash yo’li bilan aniqlanadi.

1. Korxona foyda darajasini hisoblash tahlili
Korxonalar faoliyatining moliyaviy yakunlari foyda va rentabellik ko‘rsatkichlari hisoblanadi.
Foyda ijtimoiy ishlab chiqarish hamma bosqichlarining iqtisodiy toifasidir.
Qayerda ijtimoiy ishlab chiqarish barpo etilgan bo‘lsa, unda qatnashuvchilarning mehnati ikkiga bo‘linadi — birinchi qismi ishlab chiqarish qatnashchilarini shaxsiy ehtiyojlarini ta’minlash, qoplash uchun foydalaniladi, ikkinchi qismi esa mulkdorlarni, davlat va ijtimoiy ehtiyojlarni qoplashga safarbar etiladi.
Foyda iqtisodiy kategoriya va moliyaviy yakun sifatida o‘zining eng yuqori ahamiyatiga bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko‘tariladi. Foydani barpo etish, uni realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat qonunini va xo‘jalik yuritish usuli sifatida foydalanadigan xo‘jalik hisobotining ob’yektiv talabidir. Kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish ishlab chiqarishning doimo kengayishini, uning texnikaviy darajasini muntazam ko‘tarib turishni talab etadi. Buning uchun ishlab chiqarishda hamma vaqt foydaga erishilishi, realizatsiya qilinishi va undan ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalanish lozim.
Qiymat qonuni alohida korxonalarda mahsulot ishlab chiqarish uchun qilingan xarajatlar — ijtimoiy-zaruriy xarajatlar darajasida yoki undan kam bo‘lishini talab etadi. Bu talabni amalga oshirish uchun korxonalar foydaga ega bo‘ladilar va ularning rentabellik darajasi o‘rtacha yoki undan yuqori bo‘lishi kerak.
Ma’lumki, xo‘jalik hisobining asosiy talabi - korxonalar faoliyati rentabelli bo‘lishi, ya’ni korxonalar o‘z faoliyatini foyda olish bilan yakunlashlaridir. Foyda — mutlaq ko‘rsatkich bo‘lib, u korxonalar faoliyati samarasini ifodalaydi. Foyda korxonalar faoliyatining har xil yo‘nalishlarini moliyaviy yakunidir. Shu sababli foyda turli shaklda bo‘lishi mumkin.
Respublikamizda «Mahsulot (ishlar va xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to‘g‘risidagi Nizom» qabul qilinmasdan oldin korxonalar foydasi quyidagi shakllarda hisobga olinar edi: balans bo‘yicha; sotilgan mahsulotlardan; boshqa sotuv operatsiyalar; noishlab chiqarish; sof foydalar.
Yuqorida ko‘rsatilgan Nizomga binoan korxona va tashkilotlar foydasi quyidagi, shakllarda hisobga olinadi:
- mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda. Bu sotishdan olingan sof tushumdan sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini olish bilan aniqlanadi;
- asosiy faoliyatdan olingan foyda — asosiy faoliyatdan ko‘rilgan foyda, bu mahsulotni sotishdan olingan yalpi foyda bilan davr xarajatlari o‘rtasidagi tafovut va plyus, asosiy faoliyatdan ko‘rilgan boshqa daromadlar yoki minus boshqa zararlar sifatida aniqlanadi;
- xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda (yoki zarar), bu asosiy faoliyatdan olingan foyda summasi, plyus moliyaviy faoliyatdan ko‘rilgan daromadlar va minus zararlar sifatida aniqlanadi;
- soliq to‘lagungacha olingan foyda, u umum xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda, plyus favqulodda (ko‘zda tutilmagan) vaziyatlardan ko‘rilgan foyda va minus zarar sifatida aniqlanadi.
- yilning sof foydasi, u soliq to‘langandan keyin xo‘jalik yurituvchi sub’yekt ixtiyorida qoladi.
Demak, xo‘jalik faoliyatidan olingan foyda hisoblanayotganda moliya faoliyatidan ko‘rilgan foyda hamda soliq to‘lagungacha olingan foyda hisoblanayotganda favqulot vaziyatlardan ko‘rilgan foyda aniqlanadi, e’tiborga olinadi.
Ko‘rinib turibdiki, qabul qilingan Nizomga ko‘ra, foyda shakllari tarkibi kengaytirildi va foyda shakllari bozor munosabatlariga moslashtirildi. Korxonalar faoliyatining moliyaviy yakunlari buxgalteriya balansi va «Moliyaviy faoliyat to‘g‘risidagi hisobot»ga asoslanib tahlil qilinadi va bu tahlil yuqorida ko‘rilgan foydaning butun shakllari bo‘yicha o‘tkazilishi lozim. Shu sababli ana shu foyda shakllari ustida to‘xtalamiz.
Sotilgan mahsulotlardan olingan yalpi foyda foydaning asosiy shakli bo‘lib, u sotishdan olingan tushumdan sotilgan mahsulotlar tannarxini ayirish bilan aniqlanadi. Sotilgan mahsulotlardan olingan sof tushumni aniqlash uchun sotilgan mahsulotlardan olingan yalpi tushumdan davlat byudjetiga o‘tkazilgan qo‘shilgan qiymatga solinadigan soliq aktsiz soliqlari va eksport-bojxona poshlinalari olib tashlanadi.
Asosiy faoliyatdan olingan foyda sotilgan mahsulotlardan olingan foydadan davr xarajatlarini olib tashlash va asosiy faoliyat bilan aloqador boshqa daromadlar, zararlarni e’tiborga olish yo‘li bilan aniqlanadi.
Davr xarajatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan borliq bo‘lmagan xarajatlar va sarflar tushiriladi va o‘z tarkibiga boshqarish xarajatlarini, mahsulotni sotish xarajatlarini va umumxo‘jalik – ahamiyatiga ega bo‘lgan boshqa xarajatlarni oladi.
Soliq to‘langungacha olingan foyda ishlab chiqarish, noishlab chiqarish moliyaviy faoliyat yakunlaridan tashqari ko‘zda tutilmagan vaziyatlardan kelib chiqqan daromad va zararlarni e’tiborga olish yo‘li bilan hisoblanadi. Ko‘zda tutilmagan vaziyatlar bilan bog‘langan daromad va xarajatlar korxonalarning odatdagi xo‘jalik faoliyatiga xos emasligi, bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak. Boshqaruv xodimlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlarga bog‘liq bo‘lmasligi lozim.
Sof foyda — korxonalarning o‘zida qoladigan daromad bo‘lib, u korxonalarning ehtiyojlari uchun foydalanadigan daromadlardir. Yuqorida ko‘rilgan korxonalarning foyda shakllari moliyaviy holatni tahlil qilishda katta ahamiyatga ega, lekin nizomda yana bir foyda shakli ko‘rilgan — bu soliqqa tortiladigan foyda.
Soliqqa tortiladigan foydani aniqlash uchun soliqqa tortilgungacha bo‘lgan foydaga:
- nizomda keltirilgan birinchi ilovaga asosan chegirilmaydigan xarajatlar yoki doimiy tafovutlar qo‘shiladi;
- Nizomda keltirilgan ikkinchi ilovaga binoan vaqtlar bo‘yicha tafovutlar qo‘shiladi yoki ayirib tashlanadi;
- qabul qilingan soliqlar bo‘yicha qonunlarga binoan korxonalarda soliqlar bo‘yicha tasdiqlangan imtiyozlar ayirib tashlanadi.
Foyda hajmini o‘zgarishi-ko‘payishi mahsulotlarni ko‘p sotish, tannarxni pasaytirish, tasdiqlangan assortimentni o‘zgartirish va narx-navoni ko‘tarish natijasi bo‘lishi mumkin va aksincha.
Tannarxni pasaytirish, mahsulotlar hajmini ko‘paytirish ijobiy omillar sifatida qabul qilinsa, narx-navoni ko‘tarish va mahsulotlarning assortimentini o‘zgartirish — salbiy omillar hisoblanadi. Chunki, narx-navoni ko‘tarilishi bozorda yakka hukmronlikdan foydalanish natijasi bo‘lishi mumkin. Assortimentning o‘zgarishiga kelsak, korxonalar ham xo‘jalik va aholi ehtiyojini e’tiborga olmasdan ko‘p foyda beradigan mahsulotlardan ko‘proq ishlab chiqqan bo‘lishi mumkin.
Endi, iqtisodiy adabiyotda keng foydalanilayotgan indeks usulidan foydalanib, korxonalar foydasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni tahlil qilamiz.
Korxonalarda sotilgan mahsulotlardan olingan yalpi foydaning umumiy o‘zgarishi - bu dinamika indeksidir.

Joriy davrda sotilgan mahsulotlar joriy narxlarda	–	Joriy davrda sotilgan mahsulotlar joriy tannarxda	=
O‘tgan davrda sotilgan mahsulotlar o‘tgan davr narxlarida	–	Joriy davrda sotilgan mahsulotlar joriy narxlarda

Bu indeks sxema sifatida:
K₁ va K₀ - joriy va o‘tgan davrlarda sotilgan mahsulotlarning soni.
TS₁ va S₀ - joriy va o‘tgan davrlarda sotilgan mahsulotlarga qo‘yilgan narxlar.
S₁ va S₀ - joriy va o‘tgan davrlarda sotilgan mahsulot­larning tannarxi.
Indeksning suratida joriy davrda olingan foyda ko‘rsatiladi, chunki sotilgan mahsulotlar joriy narxlarda (K₁ s₁) ifodalangan bo‘lib, undan joriy davrda sotilgan mahsulotlarni joriy tannarxi (K₁ S₁) olib tashlangan.
Indeksning maxrajida esa o‘tgan davrda olingan foyda ko‘rsatiladi, chunki unda o‘tgan davrda sotilgan mahsulotlardan olingan tushumdan (ΣK₀TS₀) bu mahsulotning tannarxi olib tashlanadi (ΣK₀S₀).
Foydaning joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishiga — dinamikasiga ta’sir ko‘rsatuvchi omillarni indekslar yordamida aniqlanadi.