Moliyaviy hisob

5-jadval

Pudratchi materialllaridan chet tashkilot kuchi bilan tsex qurilishini

hisobda aks ettirish

(ming so‘m)

№	Operatsiyalar mazmuni	Summa	Debet	Kpedit
1	Pudrat tashkilotiga materialllar sotildi	3600	4010	9220
2	Berilgan materialllar bo‘yicha QQS hisoblandi	600	9220	6410
3	Materiallar hisobdan chiqarildi	3000	9220	1050
4	Pudrat tashkiloti oldida tsex qurilishi bo‘yicha qapz aks ettirildi	36000	0810	6010
5	Pudrat tashkiloti xizmatlariga haq to‘landi	36000	6010	5110
6	Tsexning foydalanishga topshirildi	36000	0120	0810

Buxgalteriya hisobida ob’ektlar qurilishi bo‘yicha xarajatlar smeta hujjatlarida belgilangan xarajatlarning texnologik strukturasi bo‘yicha gupuhlanadi 18-son “Kapital mablag‘ sarflashlar bo‘yicha xarajatlar hisobini yuritish” nomli

hamda 18/1-sonli “Tugallangan kapital mablag‘ sarflashlar bо‘yicha xarajatlar”

18

nomli qaydnomalarda yuritiladi.

Asosiy vositalar va nomodiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq kapital qо‘yilmalar hisobining о‘ziga xos xususiyatlarini kо‘pib chiqamiz.

Misol. Korxona etkazib beruvchiga montaj talab qiluvchi ishlab chiqarish uskunasini etkazib berish uchun 18400 ming sо‘m miqdorida 100 foiz bо‘nak о‘tkazdi. Ushbu uskunani etkazib berish uchun tpanspopt tashkilotiga 330000 sо‘m tо‘landi. Etkazib beruvchidan olingan uskuna korxona omboriga kirim qilindi. Korxonaning yordamchi tsexi tomonidan amalga oshirilgan uskunani montaj qilish bо‘yicha xarajatlar 540000 sо‘mni tashkil qildi.

Usqunani xarid qilish, etkazib berish va montaj qilish bо‘yicha haqiqiy xarajatlar kapital qо‘yilmalar tarkibiga kiritilib, sо‘ngpa ular asosiy vositalar ob’ektini qabul qilish-topshirish dalolatnomasiga asosan asosiy vositalar tarkibiga о‘tkaziladi, ya’ni bunda uskunaning boshlang‘ich qiymati 19270000 sо‘mni tashkil qiladi.

6-jadval

Asosiy vositalar haq evaziga sotib olish operatsiyalarining aks ettirilishi¹⁹ (ming sо‘m)

№	Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Summa	Debet	Kpedit
1	Uskuna uchun oldindan to‘lov	18400	4320	5110
2	Yetkazib berish uchun oldindan to‘lov	330	4330	5110
3	Yetkazib berishni hisobga olgan holda uskunaning omborga kelib tushishi	18730	0710	6010
4	Uskuna uchun oldindan to‘lov summasi zachet qilindi	18400	6010	4320
5	Yetkazib berish uchun oldindan to‘lov summasi surishildi	330	6010	4330
6	O‘rnatiladigan uskuna montaj uchun berildi	18730	0820	0710
7	Montaj qilish bо‘yicha yordamchi ishlab chiqarish	540	0820	2310

18. 
    Gadoev E.F. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini qo’llashga doir tavsiyanomalar. Buxgalter kutubxonasi, 11-ilova. - Toshkent: Iqtisod va huquq dunyosi nashriyoti, 1997y., 43 bet.
    
19. 
    Юк;оридаги мисол асосида
    

	xarajatlari uskuna qiymatiga qo‘shildi
8	Uskuna foydalanishga topshirildi	19270	0130	0820

Hadya shartnomasi yoki mol-mulkni tekinga berishning boshqa asoslari bo‘yicha olingan asosiy vositalar 0100-Asosiy vositalarni hisobga olish schyotlari debeti bo‘yicha zarur xarajatlarni hisobga olgan holda jopiy qiymatda yoki qabul qilish-gopshirish hujjatlarida ^rsatilgan qiymatda 8530-“Tekinga olingan mol- mulk” schyoti bilan kirim qilinishi lozim.

7-jadval

Tekinga olingan asosiy vositalar korxona tomonidan qabul qilinishi

Xo‘jalik operatsiyalarining mazmuni	Debet	Kpedit
Tekinga asosiy vosita olindi	0820-“Asosiy vositalarni xarid qilish”	8530-“Tekinga olingan mol-mulk”
Asosiy vosita foydalanishga topshirildi	0100-“ asosiy vositalarni hisobga oluvchi schyotlar”	0820-“Asosiy vositalarni xarid qilish”

Ustav kapitaliga ulush hisobiga kiritilgan asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati deb korxona ta’sischilari (ishtirokchilari) tomonidan kelishilgan ularning puldagi bahosi tan olinadi.¹¹

Xulosa

Kapital xarajatlar hisobi va obyekt tannarxini aniqlashni takomillashtirish borasida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari quyidagi xulosalar qilishga imkon beradi:

Bitiruv malakaviy ishida kapital qurilish xarajatlarining muhim tarkibiy qismi hisoblangan bevosita va bilvosita xarajatlar iqtisodiy elementlari bo‘yicha tasniflab ko‘rsatilgan.

Bitiruv malakaviy ishida hisob ishlarini to‘g‘ ri tashkil qilish, axbopotlarning aniq bo‘lishini ta’minlash maqsadida Kapital qo‘yilmalarning bir nechta belgilari bo‘yicha tasniflash tartibi keltipib o‘tilgan. Ushbu tasnif kapital qo‘yilmalarni hisobga olish va tahlil qilish japayonida qulaylik tug‘ dipadi.

O’zbekiston Respublikasi buxgaltepiya hisobining 21-sonli milliy standaptiga muvofiq, “Yer” schyoti bo‘yicha eskirish hisoblanmaydi. Agar yerga eskirish hisoblanmasa, uning qiymatini hosil qiluvchi xarajatlar qaysi manba hisobidan qoplanishi, qaysi schyotlarda aks ettirilishi, 0211-“0bodonlashtirilgan epning eskirishi” schyotida amoptizatsiya qaysi usulda hisoblanishini aniqlash dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.

Moliyaviy hisobotning 40-sonli “Mulkka qo‘yilgan investitsiyalar (kapital qo‘yilmalar)” nomli xalqaro standartiga muvofiq, yer bo‘yicha sarflangan xarajatlar ikki holatda hisobga olinadi:

1. 
   Yerning qiymati oshirilib, undan naf olish uchun foydalanish ko‘zda tutilganda.
   
2. 
   Kopxona yeyni sotib olgan, ammo hali undan qaysi maqsadda foydalanish to‘g‘risida aniq qarorga kelinmagan holatda.
   

Taklifimizcha, ushbu xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqqan holda O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining 21-sonli BHMSdagi 0800- “Kapital qo‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar” tarkibida ham yer maydonlariga sarflangan xarajatlarni hisobga olish uchun schyotlar ochish va ular hisobini t o‘g‘ ri yo‘lga qo‘yish zarur. 0111-“Yerni obodonlashtirish” schyotini 0111- “Obodonlashtirilgan yer” deb atalsa, mantiqiy va uslubiy jihatdan maqsadga muvofiq Ьо‘^ edi, chunki epni obodonlashtirish xarajatlarni sarflanish japayonini anglatsa, “obodonlashtirilgan yer” jumlasi tugallangan jarayonni bildirib, aniq qiymat kо‘rinishiga kelgan asosiy vosita hisoblanadi. “Yerni obodonlashtirish” jarayoni esa 0800-“ Kapital qо‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar”da о‘z о‘rniga ega.

Kapital xarajatlar hisobini to‘g‘ri, о‘z vaqtida yuritilishi uning analitik hisobi ma’lumotlarini sintetik hisob ma’lumotlariga muvofiqligi bilan bevosita bog‘liq. Kapital xarajatlar hisobini to‘g‘ri yuritilishi natijasida ushbu ma’lumotlardan foydalanuvchilar, boshqaruv xodimlari va tekshiruvchilar uchun asos b о‘к oladigan ma’lumotlar bazasi vujudga keladi. Bu о^ navbatida hisob-kitob va tahlil ishlarini samarali tashkil etishga xizmat qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari

1. 
   O‘zbckiston Rcspublikdsi Konstitutsiyаsi. - T.: O‘zbеkiston, 2013.
   
2. 
   O‘zbckiston Rеspublikаsining Soliq kodеksi. Yаngi tарriri. 2007 yil 22 noyаbrdа tаsdiqlаngаn.
   
3. 
   O‘zbеkiston Rеspublikаsining “Buxgаltеriyа hisobi to‘g‘risidа”gi qonuni 1996 yil 30 аvgust.
   

2. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari va farmonlari
   

4. 
   O‘zbеkiston Rеspublikаsi. Prczidcntining “Xаlq xo‘jаligidа hisob-kitoblаr о^ vаqtidа o‘tkаzilisЫ uchun ^гсот vа tаshkilotlаr rаhbаrlаrining mаs’uliyаtini oshirish borаsidаgi chorа-tаdbirlаr to‘g‘risidа”gi fаrmoni. 1995 yil 12 mаy, 2003 yil 4 iyu^gi o‘zgаrtirisЫаr bito.
   
5. 
   O‘zbеkiston Rеspublikаsi. Prеzidеntining “Tаdbirkorlik sub’еktlаrini tеksЫirisЫni yаnаdа qisqаrtirish vа uning tizimini tаkoшillаshtirish chorа-tаdbirlаri to‘g‘risidа”gi fаrmoni. 2005 yil 6 о^а^.
   
6. 
   O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining “Sanoat koopеratsiyasi asosida 2011-2013 yillarda tayyor mahsulot, butlovchi buyumlar va matеriaДar ishlab chiqarishni mahalliylashtirishni yanada chuqurlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ-1590-son qarori. 29.07.2011 yil.
   

III. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari, vazirliklar nizom va yo‘riqnomalari

7. 
   O‘zbеkiston Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkашаsining “MаЫsulot (ish vа xizmаt)lаmi isЫlаb cЫiqаrish vа sotish xаrаjаtlаrini shаkllаntirish tаrkibi to‘g‘risidа”gi Мгощ! 1999 yil 5 fеvrаldаgi 54^опК qаrori.
   
8. 
   O‘zbеkiston Rеspublikasi Buxgaltеriya hisobining milliy standartlari 1998­2014 yillar.
   

4. 
   O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari
   

9. 
   Kаrimov I.A. Ват^а rеjа vа dаstшlаrimiz vаtаnimiz tаrаqqiyotini yuksаltirish, xаlqimiz fаrovonligini osЫirishgа xizmаt qilаdi. T.: O‘zbеkiston. 2011.
   
10. 
    Kаrimоv I.A. Bоsh mаqsаdimiz - kcng kо‘lаmli islоhоtlаr vа mоdеrnizаtsiyа yо‘lini qаt’iyаt bikn dаvоm cttirish. T.: O‘zbеkistоn. 2013 yil.
    
11. 
    O‘zbckiston Rеspublikаsi Prczidcnti Islоm Kаrimоvning “2014 yil yuqоri о‘sish sur^tlm bito rivоjlаnish, bаrchа mEvjud imkоmyаtlаmi sаfаrbаr ctish, о‘zini оqlаgаn ЫоЫоИвг strаtеgiyаsini izchil dаvоm cttirish yili bо‘lаdi” mаvzusidаgi mа’ruzаsi. 17.01.2014 y.
    
12. 
    Karimov I.A. 2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy о‘zgarisЫami amalga oshirish, modеmizatsiya va divarsifikatsiya jarayonlarini izchil davom сИ:^Ы hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka kong уо‘1 ochib borish - ustuvor vazifamizdir. T.: O'zb0kiston. 2015 yil
    

4. 
   Asosiy va qo‘shimcha adabiyotlar
   

13. 
    Akrаmоv E.A. Kоrxоnаlаr mоliyаviy ЫоМ tаhlili. - T.: Mоliyа, 2003. 224b.
    
14. 
    Boshqaruv hisobi. T.: O’BAMA, 2009 y.
    
15. 
    Войтоловский Н.В. Экономический анализ: Основы теории. Комплексный анализ хозяйственной деятельности организации. Учебник.-М.: Высшее образование, 2006. 452 ст.
    
16. 
    Гадаев Э. и другие. Годовой отчет-2009. T.: “Norma”, 2010.- 368 б.
    
17. 
    Gadoеv Е. va boshqalar. Buxgater uchun amaliy qo'llanma: ikki jildlik. TosЫkеnt NORMA. 2010 y.
    
18. 
    Gаdоеv Е. vа bоshq. Yillik Ыisоbоt-2008. T.: “Norma”, 2009.- 597b.
    
19. 
    Джамбакиева Г. Финансовый учет. Учебное пособие. Т.: “Iqtisod- moliya”, 2012 г. - 348 ст.
    
20. 
    Донцова Л.В. Анализ финансовой отчетности: Учебник.-М.: Дело и Сервиз, 2008.
    
21. 
    Dо‘smurаtоv R.D. Audit аsоslаri.-T.: O‘zbеkistоn milliy еntsiklоpеdiyаsi.
    

2003. 
      -254 b.
      

22. 
    Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник для вузов. М.: Юристъ, 2003
    
23. 
    Ibragimov A.T., Raximov M.Yu. Boshqaruv tahlili (о‘quv qо‘llanma). -T.:
    

TMI. 2004 y.

24. 
    Ibragimov A., Ochilov I., Qo‘ziev I., Rizaev N. Moliyaviy va boshqaruv hisobi. T.: Iqtisod-moliya nashriyoti, 2008.-444 b
    
25. 
    Karimov A. va boshqalar. Buxgalteriya hisobi. Darslik. -T.: “Sharq” nashriyot-matbaa aktsiyadorlik kompaniyasi, 2004. -592b.
    
26. 
    Мюллендорф Р., Кaррeнбaуэр М. Производственный учет: снижение и контроль издержек. Обеспечение рaциoнaльнoй структуры. М.: ЗАО “ФБП Пресс” 1996 г.
    
27. 
    Нидиз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. “Принципи бухгaлтeрскoгo учётa” М.: 2008 г.
    
28. 
    Ortikov X.A. va boshqalar. O‘zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy standartlariga sharhlar to‘plami. T.: “Norma”, 2010. — 528-6
    
29. 
    Ortikov X.A. va bosh Buxgalteriya hisobi bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalar to‘plami. Toshkent, «NORMA», 2010. — 368-6
    
30. 
    Ochilov I., Qurbonboev J. Moliyaviy hisob. T.: TMI, 2004.-256 b.
    
31. 
    Полковский Л.М. Основы упрaвлeнчeскoгo учeтa: Учебное пособие. - М.: Экономии и финaнсы, 2003 г.
    
32. 
    Pardaev A.X., Pardaev B.X. Boshqaruv hisobi. O‘quv qo‘llanma.-T.: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008. 252 b.
    
33. 
    Sotvoldiev A.S. Zamonaviy buxgalteriya hisobi. - T.: Milliy Assotsiatsiya,
    

2004. 
      429 b.
      

34. 
    Сотволдиев А.С. Финaнсoвый и упрaвлeнчeский учет. Учебник. Т.: “Iqtisod-moliya”, 2012 г. - 280 ст.
    
35. 
    Sotivoldiev A.S. Buxgalterning izohli lug‘ati. T.: “Norma”, 2010 yil. 280b.
    
36. 
    Шим Дж.К., Сигел Дж.Г. Методы упрaвлeния стоимостью и aнaлизa зaтрaт. М.: Инфoрмaциoннo издaтeльский дом “Филинъ”, 1996 г.
    
37. 
    Vahobov A.V., Ibragimov A.T., Ishonqulov N.F. Moliyaviy va boshkaruv tahlili. Darslik. T.; “Sharq”, 2005 y.-474 b.
    
38. 
    Shog‘iyosov T.Sh. Kompleks iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma-T.:
    

“Iqtisod -moliya”, 2009. - 324 b.

39. 
    O‘razov B., Vohidov V. Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xususiyatlari. T.: “Adib nashriyoti”, 2011 y. - 494 b.
    
40. 
    G‘ulomova F.G‘. Buxgalteriya hisobini mustaqil o‘rganish uchun qo‘llanma. Toshkent: NORMA, 2010 yil. 496 b.
    

41. VI. Internet saytlari

42. 
    http://www. gov.uz. (O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali)
    
43. 
    http://www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi).
    
44. 
    http://www.ziyonet.uz (Axborot ta’lim tarmog‘i)
    
45. 
    http://www.lex.uz (O‘z.R. qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi)
    
46. 
    http://www.uza.uz (O‘zbekiston milliy axborot agentligi)
    
47. 
    http://www.tfi.uz (Toshkent moliya instituti sayti)
    

⁷ 21-son BHMS asosida muallif ishlanmasi

⁸ Шим Дж.К., Сигел Дж.Г. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М.: Информационно издательский дом “Филинъ”, 1996. 10 с.

¹² Полковский Л.М. Основы управленческого учета: Учебное пособие. - М.: Экономика и финансы, 2003. 71 с.

¹³ Пизенгольц М.З. О содержании управленческого учета // Бухгалтерский учет, октябрь, 2000. № 19. 84 с.

¹⁷ 17-son BHMS “Kapital qurilishga oid pudrat shartnomalari” 23.10.1999y. 13,14 band.

1^Karimov I.A. “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib berish - ustuvor vazifamizdir” - Toshkent: “Xalq so’zi” gazetasi, 17 yanvar 2015 y.

2^Б.Нидиз, Х.Андерсон, Д. Колдуэлл «Принципи бухгалтерского учётам) 196 - 219 бет.

3^21-sonli BIMS “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni qo’llash bo’yicha Yo’riqnoma”ga 2-ILOVA, 67-band.

4^Muallif ishlanmasi

5^Horngren Charles T., Kaplan R. Relevance Lost: The Rise and Fall of Management Accounting.-Boston: Harward Business School Press, 1987. 145 с.

6^O’zbekiston Respublikasi 4 son BHMS “Tovar moddiy zahiralar” O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 20.11.2002 yil 486 1 son bilan ro’yxatga olingan.

7^G‘ulomova F.G‘. Buxgalteriya hisobini mustaqil o‘rganish uchun qo‘llanma. T.: “NORMA”., 2009. 343-bet.

8^Hasanov B.A., Xashimov A.A. Boshqaruv hisobi: Darslik. - T.: Iqtisod va moliya, 2005. 72-73 b.

9^Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник для вузов. М.: Юристъ, 2003. 293 с.

10^5-son BHMS “Asosiy vositalar” (O’zR AV 20.01.2004 y. 1299-son bilan ro’yxatga olingan) 1§. 3-band.

11^ O’zR BHMS 5-son “Asosiy vositalar” (O’zR AV 20.01.2004 y. 1299-son bilan ro’yxatga olingan) 3§. 14-band.