Молия” кафедраси ҳ.Ҳ. Имомов “давлат қарзларини бошқариш” фани бўйича

Ўзбекистон. Республикаси йиғма бюджети.
(ЯИМга нисбатан % ҳисобида)

	1998 й.	1999 й.					2000й.
		1кв.	2кв.	3кв.	4кв.	йиллик
Даромадлар	32,4	36,2	41,0	23,7	31,3	31,5	29,2
Фойда ва даромад солиғи	10,2	11,7	11,8	7,2	9,7	9,6	8,8
Ўзимизда иш.ч.товарлар ва кўрсатилган хиз.солиқ	15,9	18,0	21,8	11,9	15,0	15,8	14,6
ҚҚС	9,8	9,7	11,2	5,8	9,4	8,6	9,1
Акциз	6,1	8,3	10,7	6,1	5,6	7,2	5,5
Мулк, ер солиғи ва ресурс тўловлари	3,9	3,8	4,4	2,7	4,6	3,8	3,8
Бож тўловлари	0,7	0,5	0,5	0,3	0,3	0,4	0,5
Ижтимоий инфротузилмани ривож.солиғи	-	0,5	0,4	0,2	0,3	0,3	0,4
Бошқа солиқни ва солиқсиз тушимлар	1,8	1,8	2,0	1,4	1,4	1,6	1,1
Ҳаражатлар ва соф кредитлар	35,9	39,1	46,7	24,9	32,7	33,9	32,0
Ҳаражатлар	34,8	37,8	44,6	23,9	32,2	32,8	32,0
Ижтимоий соҳа ҳаражатлари	12,3	14,8	16,6	7,8	13,3	12,4	13,0
Аҳолини ижтимоий ҳимояси	3,3	3,8	4,8	2,0	4,2	3,5	3,6
Иқтисодиёт	4,0	3,5	5,4	2,8	3,1	3,5	3,7
Давлат бошқарув органларини сақлаш	0,8	1,0	0,9	0,6	0,7	0,7	0,6
Марказлаштирилган инвестециялар	7,0	7,3	9,3	5,6	4,7	6,3	5,4
Фоизлар тўлови	0,7	0,8	0,7	0,6	0,6	0,6	-
Ташқи қарзлар бўйича		0,3	0,2	0,2	0,2	0,2	-
Ички қарзлар бўйича	-	0,5	0,5	0,4	0,4	0,4	-
Мар Банк қарзлари	-	-	-	-	0,1	0,0	-
ДМҚО	-	0,5	0,5	0,4	0,4	0,4	-
Бошқа ҳаражатлар	6,6	6,6	7,0	4,6	5,7	5,7	5,8
ВМнинг захира фонди	-	0,6	0,5	0,3	0,3	0,4	-
Кредитлаш минус қайтариш	1,2	1,3	2,1	0,9	0,5	1,1	-
Бюджет қолдиғи	-3,5	-2,9	-5,7	-1,1	-1,5	-2,4	-2,8
Бюджетдан ташқари фондлар	0,3	1,1	0,4	-0,6	-	0,0	-
Консолидирлашган қолдиқ	-3,2	-1,8	-5,3	-1,7	-1,5	-2,4	-2,8
Маълумот моддалари Бюджет тақчиллилиги	-2,1	-1,1	-3,1	0,2	-0,6	-1,7	-2,8

Облигацияларни сотишдан тушган 53,04 млрд. сўмни ташкил этди, облигацияларни сўндиришга йўналтирилган маблағ 38,04 млрд. сўмни ташкил қилди. ДМҚОларни жойлаштиришдан тўпланган сўмма 15 млрд. сўмни, ёки ЯИМнинг 1,5%ини ташкил қилгани ҳолда, 1998 йилда тўланиши учун 24,91 млрд. сўмлик қарздорлик кейинги йилга ўтди¹⁸.

Ислоҳатларнинг ҳозирги босқичида зарур таркибий ўзгаришларни ўтказиш билан бир қаторда ишлаб чиқаришнинг орқага кетишига барҳам бериш энг асосий мақсад бўлиб қолмокда. Давлат ҳаражатлари, уларнинг таркиби шундай ташкил этилиши керакки, улар айни ана шу мақсадларга эришишга қаратилган бўлиши ва бу ҳол бозор иқтисодиётига ўтиш жараенида ҳар томонлама кўмак бериши лозим.


2. Давлат ички қарзларини бошқариш юзасидан фаолиятнинг асосий йўналишлари.

Бугунги кунда ривожланган мамлакатларда ички молиявий ресурсларини давлат кредити сифатида жалб қилиш жараёнида маҳаллий хокимият органлари фаол иштирок этмоқдалар.

Айни пайтда аксарият МДҲ мамлакатларида буш турган пул маблағларининг маҳаллий хокимият органлари томонидан ички молиявий бозорлардан кредит усулида жалб қилиш амалиётидан фойдаланилмаётир. Бунинг асосий сабаби муниципал облигацияларни чиқариш концепциясини ишлаб чиқишга қодир бўлган малакали кадрларнинг йўқлиги, маҳаллий хокимиятлар бюджетининг тақчиллиги учун юқори бюджетдан тайёр текин маблағларнинг мавжудлиги натижасида улар томонидан қарзга маблағ олишларининг хоҳламасликлари, маҳаллий бюджетларнинг давлат бюджетларидан дотациялар ажратишнинг эскириб қолган амалиётидан фойдаланилаётганлиги натижасида муниципал қарз муносабатларини шакллантириш амалиёти ривожланмаяпти.
Давлат қисқа муддатли облигациялар бозори шунинг билан бирга, давлат бюджети тақчиллигини молиялаштиришнинг қулай ва ноинфляцион манбаи сифатида намоён бўлди. қисқа муддатли облигацияларни жойлаштириш орқали давлат бюджети тақчиллигини молиялаштириш учун зарур бўлган маблағларни тўла хажмда жалб қилди.
Шу билан бирга, ДҚМО бозорининг бутун фаолияти давомида эмитент даромадлиликни пасайтириш сиёсатини олиб борди. Агарда биринчи муомилага чиқарилган ДҚМОлар даромадлилиги 61,63 фоизни ташкил қилган бўлса, шу йилнинг август ойида бешинчи муомилага чиқарилган ДҚМО ларнинг аукциондаги даромадлилиги йиллик ҳисоблашда 34,7 фоизни ташкил килди.
1996 йилдаги ўртача даромадлилик 39 фоизни, 1997 йилда 28,6 фоизни, 1998 йилда эса 25 фоиздан ошмади.
Даромадларлиликни пасайтириш сиёсати, ДҚМО лари воситасида жалб қилинаётган қарзлар хажмини юқори суратда ортиб бориши билан ҳамроҳ бўлиб, давлат олдига қарзлар хажмини камайтириш ёки даромадлиликни кўтариш сўммасини хал қилиш масаласини қўйди. Ҳар иккала ечим ҳам, на қарзларни тўлаши лозим бўлган эмитент манфатларига,на ишлаб чиқариш капитали четга оқиб кетиши ва ахоли турлари даражасини пасайиб кетиши хавф солаётган жамият манфаатлари талабларига жавоб бераоларди.
Ўзбекистон Республикасида қимматбоҳо қоғозлар бозори нисбатан яқинда, тўрт йил олдин ташкил топди ва хали катта тажрибага эга эмас. ДҚМО биринчи чиқарилиши Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1996 йил 26-мартдаги №119 сонли “Ўзбекистон Республикасининг давлат қисқа муддатли облигацияларини муомолага чиқариш тўғрисида” ги қарорига асосан амалга оширилган эди,
Ушбу бозорни ташкил қилиш бўйича ишлар 1994 йилдан, Жахон банки ва Ўзбекистон Республикаси давлат структураларининг ҳамкорликдаги иштироклари билан олиб борилмокда.
Молия вазирлиги ва Марказий банк томонидан “ДҚМО ларни муомолага чиқаришнинг асосий шарт –шароитлари” , ”Чиқарилган ДҚМО ларни муомалага бўлиши ва хизмат курсатилиши тўғрисида низом” ва бир катор бошка ДҚМО лар бозорини тартибга солувчи нарматив хужжатлар ишлаб чикилди ва тасдикланди. ДҚМОлар бозорини ташкил қилишдан кўзланган асосий мақсад, хужалик юритувчи субектларнинг вақтинча бўш турган маблағларини бюджет тақчиллигини қоплаш ва Ўзбекистоннинг пул бозорини ривожлантириш учун жалб қилиш эди.
Ҳозирги кунда муддати уч, олти, тўққиз ой бўлган ДҚМОлар муомолада турибди. ДҚМО накд пулсиз шаклда, счетларда электрон ёзув йўли билан муомалага чиқарилади. Облигацияларнинг номинал қиймити 1000 сўм, облигациялар дисконт билан жойлаштирилади, ёпилиши эса номинал бўйича амалга оширилади. Сотиб олиш ва сўндирилиши ўртасидаги фарқ инвесторларнинг даромади бўлади. ДҚМОларнинг йиллик муомалага чиқарилиш хажми, Ўзбекистон Республикасининг тааллукли йил учун давлат бюджети параметрлари тўғрисидаги қонуни билан давлат бюджет тақчиллигини молиялаштириш мавжуд эхтиЁждан келиб чиқиб ҳар йили белгиланади.
ДҚМОларнинг эмитенти бўлиб Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳисобланади. Молия вазирлиги ДҚМОлар чиқарилишини асосий параметрларини, нарх сиёсатини белгилайди ва облигацияларни сўндирилиши лозим бўлган қисмини қоплаш учун зарур бўлган пул маблағлари билан таминлайди. Ҳозирда эмитентни иккиламчи бозорда фаоллашуви бўйича ишлар кетаяпти.
Эмитентнинг бош агенти Ўзбекистон Республикаси Марказий банки. Бош агент эмитент номидан ДҚМОларни жойлаштириш, муомалада бўлиши, хизмат кўрсатилиши ва ёпилиши (сўндирилиши) билан боғлиқ бўлган барча амалларни бошқаради, савдо, депозитда ва ҳисоб-китоб тизими билан шартномалар тузади, ДҚМОлар савдоси бўйича дицертларни танлаш ва йўлланма бериш ишларини олиб боради. ДҚМО бозорини тахлил қилади ва Молия вазирлигига маслахат беради.
Марказий банк монетар тартибга солиш мақсадида ўзининг ДҚМО портфелига эга ва уни бошқаради,
Депозитарий ҳисоб-китоб ва савдо тизими функцияларини Ўзбекистон Республикаси Валюта Биржаси бажаради. Ўзбекистон Республикаси Валюта Биржаси замонавий ахборот ҳисоблаш техникаси ва дастурлар таъминоти билан таъминланган. Улар ДҚМОларни барча чиқаришлари бўйича бир вақтда савдони амалга ошириш, депо счетлари бўйича ҳисоб-китоб ва пул утказишларни бир кунда амалга ошириш имконини беради. Узоқда жойлашган савдо шахобчаларини электрон тизимини яратиш бўйича иш олиб борилмоқда, бу дилерлар ишини янада самарали ва қулай қилиниши назарда тутади, худди шунингдек, бозорда инвесторлар табақасини кенгайтиришни имконини беради.
ДҚМО бозорида дилерлари, ДҚМО бозорида дилерлик функциясини бажариш бўйича Марказий банк билан шартнома тузган Ўзбекистон Республикаси резидент юридик шахслари бўладилар, дилерлар ўз номидан ва ўзи ҳисобида, худди шунингдек инвесор банк мижози номидан ва уни ҳисобига иш тутишлари мумкин.
ДҚМО бозорида Ўзбекистон Республикаси резиденти бўлган, ДҚМО бозорининг ҳар қандай расмий дилери билан хизмат кўрсатиш тўғрисида шартнома тузган юридик шахс инвестор бўлиши мумкин.
Бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси ДҚМО бозорига норезидентлар қўйилмайди.
Молия вазирлиги очиқ ва олдиндан айтиш мумкин бўлган сиёсат юритишга интилмоқда. Аукционда ўтказиш куни олдиндан, белгиланган даврийликда тайинланмоқда ва улар дилерларга олдиндан маълум. Бундан ташқари, улар ойнинг ўртасида, асосий дилерлар бўлган банкида ўз ликвидликларини ўз вақтида ва қийинчиликларсиз тартибга солишлари ва Марказий банкнинг резерви бўйича талабларини бажаришларини ҳисобга олган холда белгиланмокда.
ДҚМОларни жойлаштириш бўйича аукцион 3, 6, 9 ойлик облигациялар бўйича ҳар ойда алохида ўтказилмокда. Иккиламчи савдолар хафтада 5 марта барча чиқарувлар бўйича ўтказилмокда. Иккиламчи савдолар ,худди шунингдек, ДҚМОларнинг қўшимча жойлаштириш амалга оширилади, бу аукцион давомида жойлаштирилмаган чиқарувлар қисмини сотишни назарда тутади.
Аукционда ва иккиламчи савдода дилерлар ва биржа ходимларидан ташкари мажбурий тарзда Молия вазирлиги, Марказий банк ва қимматбахо қоғозлар бозори фаолиятини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш маркази ходимлари қатнашадилар.
Савдода қатнашиш учун расмий дилерлар олдиндан пул маблағларини савдо тизимидаги ўз ҳисоб ракамларига ўтказадилар. Аукцион ўтказадиган куни дилерлар облигацияларни сотиб олиш учун битта ўз номларидан, битта инвестор номидан билдириш Ёзуви берадилар. Билдириш Ёзувлари рақобатли ва рақобатсиз турга бўлинади. Биринчи билдириш хатида дилерлар қанча миқдорда ва қанақа нархда облигация олишларини кўрсатадилар. Иккинчи хатда эса , яъни рақобатсиз хатда, дилерлар, рақобатли хат бўйича сотиб олинган облигациялар миқдорининг 20 %идан ошмайдиган, ўртача аукцион нархида облигациялар сотиб олиш имтиёзини билдирадилар.
Дилерлар хатлари ЎзРВБ фонд бўлими томонидан жамланади ва қайта ишланади, улар асосида йигма хат ва аукцион ўтказилиши хақида ҳисобот тузилади , ва Молия вазирлигига берилади.
Жамлама хат муомалага чиқарилган барча ДҚМОларни нархини камайиб бориш тартибига келтирилган холати ва барча берилган хатлар тўғрисида ахборотни ўз ичида сақлайди.
Молия вазирлиги ўзининг пул маблағларига эхтиёжларидан ва улар бўйича тўлашга тайёрлигидан келиб чиқиб, қирқш нархини белгилайди, бунга биноан, қиркиш нархдан баланд нархда сотилади ва ўтказилиши хақида ҳисоботни ва биржа ахборотини Республика Молия вазирлигига топширилади,
Ушбу ва кейинги саволларида молия назариясидан Ўзбекистон амалиётига ўтиб давом эттирамиз. Ушбу савлнинг мақсади мамлакат иқтисодиётини ривожланиши ва давлат молиясини тахлил қилишда, давлат бюджети қандай шароитларда ривожланаЁтганлигини тўлароқ тасаввур қилиш учун мамлакат иқтисодиёти ривожланишини йиллар давомида асосий макроиқтисодий кўрсаткичларини тахлилини келтирамиз.

3.