“moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua

asoslari
O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy islohotlar konsepsiyasiga asosan, mamlakatimizda intellektual va texnologik salohiyatni oshirishning uzoq muddatli ssenariylarida asosiy yo‘nalish – innovatsiyalarni rivojlantirish, korxonalarda innovatsion faoliyat bilan faol shug‘ullanishni rag‘batlantirish ko‘rsatib o‘tilgan. Bu iqtisodiyotning ustuvor soha va tarmoqlarini innovatsion rivojlantirishning yangi modellarini shakllantirish imkonini beradigan strategik milliy innovatsiya tizimini yaratish bilan bog‘liq.
Haqiqatan ham, milliy innovatsiya tizimi ilm-fan, sanoat va jamiyat o‘rtasida shunday uzviy munosabatlar tizimini shakllantiradiki, unda innovatsiyalar iqtisodiyotni rivojlantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, innovatsion taraqqiyot ehtiyojlari esa ilmiy faoliyat ravnaqini belgilab beradi va rag‘batlantiradi. Shu bois barcha mamlakatlar milliy innovatsiya tizimiga tayangan holda milliy raqobatbardoshlikning yuqori darajasiga erishish va saqlab turish siyosatini olib borishadi.
Milliy innovatsiya tizimining birinchi konseptual poydevori o‘tgan asrning 80-yillarida yaratilgan. Lundvall, Frimen va Nelson uning asosiy maqsadlarini ta’riflab berishgan. Ularning xulosalari zamonaviy iqtisodiyotni taraqqiy ettirishning asosiy omili biznesni rivojlantirish manfaatlaridagi innovatsiyalar va ilmiy tadqiqotlar ekanligi, institutsionallik innovatsion faoliyat mazmuni va tuzilmasiga ta’sir qiluvchi omil hisoblanishi va ilmiy bilim iqtisodiyotni rivojlantirishda muhim rol o‘ynashi to‘g‘risidagi g‘oyalardan iborat bo‘lgan.
Olimlarning umumiy fikricha, milliy innovatsiya tizimini milliy chegaralar doirasida ilmiy bilimlar va texnologiyalarni ishlab chiqish va kommersiyalash bilan mashg‘ul, maqsad-vazifalari turlicha bo‘lgan tuzilmalarning, jumladan, davlat idoralarining integratsiyasi jarayoni va natijasi sifatida e’tirof etish joiz.
Ular mustahkam milliy ildizlarga, an’analarga, siyosiy va madaniy xususiyatlarga ega institutlar majmuasi bilan ta’minlanadi (Y.Kondrateva). G.Goldshteynning qayd etishicha, samarali milliy innovatsiya tizimini yaratishning muhim sharti davlat undan asosiy manfaatdor bo‘lishiga, innovatsion faoliyatning ustuvor yo‘nalishlarini har yili belgilashi va zarur resurslar bilan ta’minlashiga bog‘liqdir. Bugun har bir mamlakat ilg‘or iqtisodiyot nazariyasiga asoslangan o‘z milliy innovatsiya tizimini yaratishga intilmoqda. Biz bir necha rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning muvaffaqiyatli va kutilgan natijani bermagan tajribasini tahlil qildik. Pirovardida har qaysi mamlakatda bu tizimni rivojlantirish strategiyasi amaldagi davlat makroiqtisodiy siyosati, me’yoriy-huquqiy qonunchilik, to‘g‘ridan-to‘g‘ri va bevosita davlat boshqaruvi shakllari, ilmiy- texnologik va sanoat salohiyati, ichki tovar va mehnat bozorining holati, tarixiy- madaniy rivojlanish darajasi bilan uyg‘unlikda belgilanganini aniqladik. Masalan, Isroil bugungi kunda texnologik jihatdan eng rivojlangan mamlakatlaridan biri hisoblanadi. Har bir g‘oyani amalda ishlaydigan, doimiy va yuqori daromad keltiradigan texnologiyaga aylantirish bu yerdagi biznes uchun an’anaga aylangan. Isroil innovatsiyalar rivojiga sharoit yaratish bo‘yicha Global Innovation Index – 2017 reytingida 17-o‘rinni egalladi. U bir paytlar parchalanayotgan sobiq SSSRdan ko‘plab malakali mutaxassislarni qabul qilib, ilmiy-texnik jihatdan jadal ilgarilab ketdi. 1989-90-yillarda bu mamlakatga 200
mingdan ortiq muhandis va olim ko‘chib kelgan.
Isroilning rivojlanganlik darajasini quyidagi faktlar bilan tavsiflash mumkin:

• 
  unda har yili 15-20 ta yangi nanotexnologiya yaratiladi va o‘zlashtiriladi, ular orasida ekologik jihatdan xavfsizlari ham bor. Bu ilm-fan va innovatsiyalarga xarajatlar yuqoriligi (mamlakat YaIMning 4,4 foizi atrofida) bilan bog‘liq;
  
• 
  aholisining malakaviy ma’lumoti bo‘yicha Isroil dunyoda AQSh va Kanadadan keyin uchinchi o‘rinda turadi;
  
• 
  ilmiy unvonlarga ega xodimlar barcha ishlovchilarning 25 foizini tashkil etadi;
  
• 
  har ming kishining 145 nafarini olimlar tashkil qiladi. Bu ko‘rsatkich Yaponiyada 70 tadan, AQShda 85 tadan oshmaydi;
  
• 
  har ming kishiga 109 sahifa ilmiy ish to‘g‘ri keladi;
  
• 
  aholi jon boshiga berilgan patentlar soni bo‘yicha Isroil dunyoda birinchi o‘rinda;
  
• 
  mamlakatda aholi umumiy soniga nisbat bo‘yicha qaralsa, dunyodagi eng ko‘p startaplar to‘g‘ri keladi. Isroil yuqori texnologik va innovatsion korxonalar soni bo‘yicha AQShdan keyingi yetakchi o‘rinni band etgan. Unda har kuni 12 ta, yil davomida 4000 dan ziyod shunday korxonalar paydo bo‘ladi;
  
• 
  Isroil, AQShdagi Silikon vodiysini istisno etganda, dunyodagi yuqori texnologik korxonalarning eng katta konsentratsiyasiga, ya’ni zich joylashuviga ega;
  
• 
  Isroil AQShdan keyin NASDAQ birjasida kotirovkanadigan korxonalarning eng ko‘p soniga ega;
  
• 
  Isroil bir innovatsion korxonaga davlat tomonidan kiritiladigan investitsiyalar hajmi bo‘yicha jahonda AQShdan keyin ikkinchi o‘rinda;
  
• 
  u aholi jon boshiga yangi ochilgan biotexnologik korxonalar soni bo‘yicha ham eng yuqori foizga ega;
  
• 
  Isroil tadbirkorlik rivojlanishi bo‘yicha jahonda uchinchi o‘rinni zabt etgan. Unda ayollar, 55 yoshdan oshganlar soni bo‘yicha birinchi o‘rinni egallaydi;
  
• 
  Isroil kosmik kemalarni Sharqdan G‘arbga, ya’ni Yer aylanishiga qarama- qarshi yo‘nalishda uchira oladigan yagona davlatdir. Bu raketalarning dushman qo‘shni hududlar ustidan uchib o‘tishini istisno etish imkonini beradi.
  

Umuman, innovatsiyalarga asoslangan iqtisodiyot Isroilga mintaqadagi eng yuqori turmush darajasini ta’minladi. Aholi jon boshiga YaIM 2014-yili 28,4 ming AQSh dollarini tashkil etdi.
Isroilda turli sohalarda texnologiyalarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanuvchi sanoat korxonalari va universitetlar konsorsiumlarini moliyalashtiradigan talay jamg‘armalar, davlat dasturlari, infratuzilmalar mavjud. Sirasini aytganda, bu zamindagi innovatsiya tizimi olim va muhandislarga o‘z kashfiyotlari asosida kichik firma ochishlari, keyinchalik ishlab chiqarishning yangi texnologiyalarini, ya’ni o‘z innovatsion mahsulotlarini bozorda sotishlari uchun qulay imkoniyatlar yaratgan.
Biz boshqa mamlakatlar tajribasini o‘rganish nihoyasida quyidagi xulosalarga keldik:

1. 
   innovatsiyalar iqtisodiyotni rivojlantirishda juda muhim rol o‘ynaydi;
   
2. 
   uzoq muddatli iqtisodiy o‘sishni asosan mehnat unumdorligining o‘sishi ta’minlaydi. O‘z navbatida, bu o‘sish faqat innovatsiyalarni joriy etish orqali amalga oshiriladi. Bizning hisob-kitoblarimiz bo‘yicha O‘zbekistonda mehnat unumdorligi taxminan 10,97 dollarga teng. Bu Norvegiya va Lyuksemburg ko‘rsatkichlaridan 7 baravar, AQShdagidan 6 baravar, Turkiyadagidan 3 baravar, Rossiyanikiga nisbatan 2 baravar kam demakdir;
   
3. 
   mamlakatda qulay tadbirkorlik muhitini yaratmay, samarali innovatsion rivojlanishga erishish mumkin emas;
   
4. 
   qulay tadbirkorlik muhitini shakllantirmasdan innovatsiya loyihalarini davlat tomonidan moliyalashtirishni kuchaytirish past samaradorlik koeffitsiyentiga ega bo‘ladi;
   
5. 
   milliy innovatsiya tizimi yaratilishi ilmiy tadqiqotlarning kommersiyalashishi uchun qulay sharoitlar shakllanishiga olib keladi.
   
6. 
   innovatsiya tizimlarini tashkillashtirish va ularning amal qilish prinsiplari xorijiy mamlakatlarda rivojlanish modellariga qarab, har xil darajada farqlanadi. Mavjud tizimlarni o‘zimizga ko‘r-ko‘rona ko‘chirish kutilgan samarani bermaydi. Yaxshisi, o‘sha davlatlarda bu institutlar uyg‘un ishlashini va o‘zaro aloqalarni o‘rnatish mexanizmini o‘rganish kerak.
   
7. 
   muvaffaqiyatli innovatsion rivojlanishning bosh omili iqtisodiyotga yangi texnologiyalarni singdirish qobiliyati (absorbtion ability) bo‘lib, bu innovatsiyani o‘zlashtirish va qo‘llash uchun qulay muhit yaratilishidan dalolat beradi.
   
8. 
   O‘zbekiston Milliy innovatsion tizimiga juda o‘xshash tuzilmaga ega Belarus milliy innovatsiya tizimi tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, rivojlanayotgan iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlik sektoriga tadqiqotlar olib borish uchun budjet mablag‘larini ajratish innovatsion mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirishda tez natija beradi.
   
9. 
   Qozog‘iston tajribasidan ma’lum bo‘lishicha, moliyalashtirishning venchurli mexanizmini joriy etish murakkab vazifa bo‘lib, jiddiy harakatlarni, o‘zgarishlar va vaqtni talab etadi.
   
10. 
    AQShning ushbu yo‘nalishdagi tajribasi yuqori ichki raqobat iqtisodiyotda o‘z-o‘zidan innovatsiya korxonalari mustaqil ravishda paydo bo‘lishiga olib kelishini, yuqori malakali mutaxassislar (ya’ni, universitetlar) qulay makon (laboratoriyalar, ilmiy-tadqiqot institutlar)da va qulay muhit (innovatsion klasterlar)da barakali ishlashini va innovatsiyalarni rivojlantirishini isbotladi.
    
11. 
    Yevropa Ittifoqida shuni ko‘rish mumkinki, faol moliyalashtirish (YaIMning kamida 3 foizi miqdorida) innovatsiya salohiyatini, unga a’zo mamlakatlar iqtisodiyoti rivojlanishini kuchaytirdi.
    
12. 
    Germaniya tajribasi bilvosita qo‘llab-quvvatlash to‘g‘ridan-to‘g‘ri boshqarishdan samaraliroq bo‘lishini, ilm-fan, ishlab chiqarish va bozorning integratsiyalashuvi mamlakat innovatsiya tizimi elementlari hamkorligining eng samarali shakli ekanligini, har bir investitsiya innovatsion yo‘naltirilgan bo‘lishiga harakat qilish kerakligini ko‘rsatdi.
    
13. 
    Buyuk Britaniya tajribasiga qaraganda, hozirgi iqtisodiyotda fanlararo tadqiqotlar va ishlanmalarning natijadorligi tor yo‘nalishli loyihalarnikiga nisbatan yuqoriroqdir.
    
14. 
    Finlyandiya tajribasiga asoslansak, siyosatni tubdan o‘zgartirib, mamlakatni taraqqiyotning innovatsiya yo‘liga burish qisqa fursatda uni dunyodagi yetakchi iqtisodiyotlardan biriga aylantirishi mumkin.
    
15. 
    Isroil innovatsion mahsulotlarni kommersiyalashtirish va bozorga chiqarish uchun eng qulay sharoitlar yaratgan mamlakatdir.
    

Xulosalar va rivojlangan mamlakatlar tajribasini o‘rganish asosida biz iqtisodiyotni innovatsion yo‘l bilan uzoq muddatli rivojlantirish, 2017-2021- yillarga mo‘ljallangan Harakatlar strategiyasining “Iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari”da belgilangan chora-tadbirlarni samarali amalga oshirish, Ma’muriy islohotlar konsepsiyasida tasdiqlangan “Davlat boshqaruvi tizimiga strategik rejalashtirishning zamonaviy shakllari, innovatsion g‘oyalar, ishlanmalar va texnologiyalarni joriy etish”ga qaratilgan davlat siyosatini qadam-baqadam izohlab beradigan konsepsiya ishlab chiqdik. U 10 ta pog‘onadan iborat. Marhamat, tanishing.

1-jadval O‘zbekiston iqtisodiyotini innovatsion rivojlantirish konsepsiyasi