“moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“DAVLATIY MOLIYA” KAFEDRASI

“MOLIYA”

fanidan

O’QUV-USLUBIY MAJMUA

(sirtqi va sirtqi (ikkinchi oliy) ta’lim shakli uchun)

TOSHKENT-2020

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI

“DAVLATIY MOLIYA” KAFEDRASI

“MOLIYA”

fanidan

O’QUV-USLUBIY MAJMUA

(sirtqi va sirtqi (ikkinchi oliy) ta’lim shakli uchun)

Bilim sohasi:	200 000	– Ijtimoiy soha, iqtisod va huquq
Ta’lim sohasi:	230 000	– Iqtisod
Ta’lim yo’nalishlari:	5230900	– Buxgalteriya hisobi va audit (tarmoqlar bo’yicha)
	5230700	– Bank ishi
	5230800	– Soliqlar va soliqqa tortish

2

TOSHKENT – 2020

3

			MUNDARIJA
			KIRISH……………………………………………………....	6
I			MA`RUZA MASHG`ULOTI MATERIALLAR………….	8
1-MODUL			MOLIYANING NAZARIY ASOSLARI…………………..	8
1-mavzu			Moliyaning mohiyati va funksiyalari…………………………	8
2-mavzu			Moliyaviy tizim……………………………………………….	53
3-mavzu			Moliyaviy qarorlar…………………………………………….	65
4-mavzu			Moliyaviy siyosat……………………………………………..	70
5-mavzu			Moliyaviy boshqaruv………………………………………….	97
6-mavzu			Moliyaviy rejalashtirish va tartibga solish…………………….	107
7-mavzu			Moliyaviy nazorat……………………………………………..	125
8-mavzu			Moliyaviy yangiliklar…………………………………………	160
9-mavzu			Moliyaviy bozorlar……………………………………………	171
10-mavzu			Moliyaviy vositachilar………………………………………...	194
11-mavzu			Moliyaviy hisobot: mazmuni, vazifalari va turlari……………	199
12-mavzu			Moliyaviy hisobotlarda moliyaviy koeffitsiyentlardan foydalanish……………………………………………………	214
13-mavzu			Pulning davriy quymati va pul oqimlarining diskont tahlili…………………………………………………………..	222
14-mavzu			Moliya va risklar………………………………………………	233
II MODUL			TURLI SOHALARDA MOLIYA…………………………..	242
15-mavzu			Moliyaviy muassasalar……………………………………………..	242
16-mavzu			Davlat byudjeti……………………………………………………..	251
17-mavzu			Byudjet tizimi va tuzilmasi………………………………………...	283
18-mavzu			Davlat maqsadli jamg‘armalari…………………………………….	296
19-mavzu			Mahalliy byudjetlar………………………………………………...	324
20-mavzu			Byudjetlararo munosabatlar………………………………………..	342
21-mavzu			Byudjet jarayoni……………………………………………………	356
22-mavzu			Davlat krediti……………………………………………………….	380
23-mavzu			Ijtimoiy ta’minot…………………………………………………...	397
24-mavzu			Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy resurslari……………………………………………………………	427
25-mavzu			Asosiy va aylanma kapital doiraviy aylanishning moliyaviy jihatlari………………………………………………………..	433
26-mavzu			Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish chiqimlari, foydasi va rentabelligi…………………………………………	450
27-mavzu			Moliya va korporativ siyosat………………………………….	462
28-mavzu			Uy xo‘jaliklar moliyasi………………………………………..	477
29-mavzu			Sug‘urta……………………………………………………….	504
30-mavzu			Xalqaro moliya………………………………………………..	535
	II	AMALIY MASHG’ULOT MATERIALLARI……………..			570
	2.1.	Joriy nazorat (seminar mashg’ulotlar uchun) topshiriqlar namunalari…………………………………………………...			570
	2.2.	Keyslar………………………………………………………..			585
	2.3.	Masalalar……………………………………………………..			596
	III	TARQATMA MATERIALLAR……………………………			600
	IV	TESTLAR……………………………………………………			632
	V	YAKUNIY VA ORALIQ NAZORAT SAVOLLARIDAN NAMUNALAR……………………………………………….			668
	VI	MUSTAQIL TA’LIM UCHUN MATERIALLAR VA MUSTAQIL TA’LIMNI TAYYORLASH TARTIBI…......			682
	6.1.	“Moliya” fanini o‘rganishda mustaqil ta’limning ahamiyati.……………………………………………………..			682
	6.2.	Mustaqil ta’limni tashkil etishning mazmuni va shakllari………………………………………………………			683
	6.3.	Mustaqil ta’limni baholash tartibi…………………………..			688
	6.4.	Tavsiya etiladigan adabiyotlar………………………………			689
	6.5.	Mustaqil ta’lim mavzulari …………………………..............			690
	6.5.	Talabalarga mustaqil ta’lim topshiriqlari jamlanmasi”ni taqdim etish namunasi …………………………………........			693
	6.6.	Ilovalar (mustaqil ta’lim shakllarining namunalari)……....			696
	VII	“MOLIYA” FANINING FAN DASTURI………………….			728
	VIII	“MOLIYA” FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI…………………………………………………......			776
	IX	GLOSSARIY………………………………………………....			827
	X	FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI………			837

KIRISH

“Moliya” fani iqtisod sohasi uchun mutaxassislar tayyorlash tizimida eng asosiy o’rinlardan birini egallaydi. Mustaqil fan sifatida unga o’tgan asrning 50- yillarida asos solingan bo’lib, u o’sha davrga xos moliya to’g’risidagi tasavvurlarga mos bo’lgan. O‘zbekistonda ham bozor islohotlarining amalga oshirilishi “Moliya” fani eng muhim nazariy qoidalarining qayta ko’rib chiqilishini taqozo etdiki, bu narsa hamon o’quv adabiyotlarida o’z aksini to’liq topgani yo’q. Shu boisdan ham, ayrim holatlarda, mamlakat moliyaviy tizimda sodir bo’layotgan o’zgarishlarni yetarli darajada inobatga olmagan holda mashg’ulotlarni o’tkazish xavfi mavjud. Mazkur o’quv uslubiy majmuada moliyaning nazariy masalalariga oid barcha prinsipial o’zgarishlarni o’quvchilarning e’tiboriga yetkazishga harakat qilingan.
Bugungi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoiti davrida iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish quroli bo‘lgan bozor asoslarining ahamiyati ortib bormoqda. Hozirda bozor operatsiyalarini amalga oshirish jarayonlarida turli moliyaviy munosabatlarni hisobga olish, baholash va boshqarish muhim masalalardan hisoblanadi. Shuning uchun fanning o‘rni oliy malakali kadrlarni tayyorlashda ahamiyatlidir. “Moliya” fani bo‘yicha o‘quv-uslubiy materiallar va baholash mezonlari oldindan berilib, ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar doirasida fanga oid boshlang‘ich nazariy bilim berish, amaliy ko‘nikmalar hosil qilish davomida maxsus modellar, usullar va uslubiyatlarni tavsiflovchi masalalar, tahliliy va ko‘rgazmali materiallar qo‘llanishiga hamda yangi pedagogik va informatsion texnologiyalar asosida mashg‘ulotlar o‘tkazishga alohida e’tibor qaratish zarur.
Ushbu o’quv uslubiy majmua 10 qismdan iborat bo’lib, 1-qism ma’ruza mashg’ulotlari materiallaridan tashkil topgan. Ma’ruza mashg’ulotlari 2 modulda berilgan bo’lib, 1-modul “Moliyaning nazariy asoslari” deb nomlanib 14 ta mavzuni, 2-modul “Turli sohalarda moliya” 16 ta mavzuni o’z ichiga olgan. Modullardagi mavzular to’liq yortilgan. Shuningdek, 2-qism amaliy mashg’ulot materiallaridan tashkil topgan, turli nazorat savollari, keyslar va masalalarni o’z ichiga oladi. O’quv uslubiy majmuada tarqatma materiallar, testlar, yakuniy va oraliq nazorat savollaridan namunalar, talabalarning mustaqil ta’limni olib borish bo’yicha qo’llanma, glossariy hamda faning fan dasturi va ishchi o’quv dasturi aks ettirilgan.
“Moliya” fani bo’yicha ishlab chiqilgan ushbu o’quv uslubiy majmua orqali talabalar pandemiya sharoitida moliyaviy resurslar fondlarini shakllantirish hamda mamlakatning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanish maqsadlariga erishish, ulardan samarali foydalanish, shuningdek mamlakat moliya tizimini amal qilish qonuniyatlarini chuqur o‘rganishlari mumkin. Ushbu o’quv uslubiy majmua
bo’yicha o’qitiladigan mavzular bo‘lg‘usi mutaxasislarning kasbi qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, u o‘z faoliyatining maoliyaviy natijalarini bilishi, moliyaning mohiyatini tushunib yetishi, “Moliya” fanining sir asrorlarini idrok etishiga yordam beradi. O’quv uslubiy majmuada asosida talabalar mavzularni mustaqil o‘rganib, pandemiya sharoitida qo‘shimcha bilim olishlarini hisobga olib bir qator nazariy masalalar kengroq berilgan.
“Moliya” fani mamlakat moliya tizimining rivojlanish qonuniyatlarini bilish va ularning amal qilishiga ongli munosabatda bo‘lishda, mamlakatni demokratlashtirish va iqtisodiyotni bozor tamoyillari asosida isloh qilish jarayonlarining mohiyatini tushunishda talabalarni zarur bo‘lgan bilimlar bilan qurollantiradi.
“Moliya” fani tegishli ta’lim yo‘nalishlarining umumkasbiy va ixtisoslik fanlari blokiga kiritilgan kurs hisoblanib, ushbu fan tegishli ta’lim yo‘nalishlarining 2, 3 kursida o‘qitilishi rejalashtirilgan va mazkur o’quv-uslubiy majmua professor-o’qiyuvchilar hamda talabalarni o’quv yili davomida samarali faoliyat yuritishiga yordam beradi.
“Moliya” fanining mazkur o’quv uslubiy majmuasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947- sonli Farmoni, 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2909-sonli Qarori, 2017-yil 27-iyuldagi “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” PQ- 3151-son Qarori hamda 2018-yil 5-iyundagi “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3775-sonli Qarorlarining asosiy qoidalariga muvofiq ishlab chiqilgan va unda “Moliya” fanini o‘qitishda zarur bo‘lgan asosiy jihatlar yoritilgan.

I. MA`RUZA MASHG`ULOTI MATERIALLARI