Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

21-mavzu: Davlat krediti. 
 
Reja: 
1. Davlat kreditining mazmun-mohiyati va funksiyalari 
2. Davlat krediti klassifikasiyasi 
3. Davlat kreditini boshqarish 
4. Davlat qarzi. Ichki va tashqi qarzlar 
 
Davlat krediti hokimiyat va boshqaruv organlari orqali, bir tomondan, davlat va ikkinchi 
tomondan, jismoniy va Yuridik shaxslar о‘rtasida vujudga kyeladigan iqtisodiy munosabatlar 
majmuidan iborat bо‘lib, unda davlat qarz oluvchi, kreditor (qarz beruvchi) va kafil sifatlarida 
maydonga chiqadi.
Bunday iqtisodiy (kredit) munosabatlar(i)ning mumtoz (klassik) shaklida davlat, odatda, 
mablag’larni qarz oluvchi bо‘lib hisoblanadi. 
Agar davlat Yuridik va jismoniy shaxslarga qaytarish va haq (tо‘lov, tо‘lash) asosida 
mablag’larni taqdim etib, kreditor (qarz beruvchi) sanalsa, unda amalga oshirilishi lozim 
bо‘lgan opyerasiyalar hajmi ancha kamayadi (pasayadi). 
Jismoniy va Yuridik shaxslar tomonidan olingan qarzlarni uzish (qaytarish) yoki ularning 
boshqa majburiyatlarini bajarish javobgarligini davlat о‘z zimmasiga olgan holatda, u kafilga 
aylanadi. Markazlashtirilgan pul fondlarining о‘lchamiga bevosita ta’sir kо‘rsatuvchi kredit 
munosabatlarining dastlabki ikki kо‘rinishidan (qarz oluvchi va kreditor) farq qilgan holda davlat 
tomonidan kafolatning berilishi о‘sha markazlashtirilgan pul fondining, albatta, о‘zgarishiga 
olib kyelmasligi mumkin. Agar qarzdor о‘zining zimmasiga Yuklatilgan majburiyatlar bо‘yicha 
tо‘liq hajmda va о‘z vaqtida hisob-kitob qilishni uddalay olsa, kafil hyech qanday qо‘shimcha 
xarajatlarni amalga oshirmaydi. Biroq amaliyotda yetarli darajada ishonchli bо‘lgan qarz
oluvchilar davlat kafolatiga muhtoj bо‘lmaydi. Ular mustaqil ravishda kredit bozoridan 
mablag’larni jalb qilishga qodirdir. Odatda, davlat kafolatlari yetarli darajada ishonchli 
bо‘lmagan qarz oluvchilarga nisbatan qо‘llaniladi va bu narsa Shunga mos ravishda, 
markazlashtirilgan pul fondidan xarajatlarning о‘sishiga olib kyeladi.
Davlat krediti iqtisodiy kategoriya sifatida ikki kо‘rinishdagi – Moliya va kredit – pul 
munosabatlarining о‘rtasida joylashgan bо‘lib, Shunga mos ravishda, u ham Moliyaga va ham 
kreditga tyegishli bо‘lgan xususiyatlarga egadir. Moliya tizimining alohida olingan bug’ini 
sifatida esa davlat krediti davlatning markazlashtirilgan pul fondlarini (byudjet va byudjetdan 
tashqari fondlarni) shakllantirish va ulardan foydalanish jarayoniga xizmat qiladi. 
Kreditning bir turi sifatida davlat krediti klassik (mumtoz) Moliyaviy kategoriyalardan, 
masalan, soliqlardan farq qiluvchi bir nyecha о‘ziga xos bо‘lgan quyidagi xususiyatlarga egadir: 

soliqlarga nisbatan davlat krediti ixtiyoriylik xarakteriga ega. Ayrim hollarda 
amaliyotda, u yoki bu davlatlar tarixida bu prinsipdan chekinish va davlat 
zayomlarini joylashtirishda majburiylik holatlariga ham yо‘l qо‘yiladi; 

agar soliqlar faqat bir yо‘nalishda - soliq tо‘lovchilardan byudjetga yoki 
nobyudjet fondlarga - harakat qilsa (bunga tyeskari yо‘nalishdagi harakat faqat 
ortiqcha tо‘langan yoki xato undirilgan soliqlar qaytarilayotgandagina sodir 
bо‘lishi mumkin), qaytaruvchanlik va haqlilik (tо‘lovlilik) davlat kreditining 
asosini tashkil etadi. Haqiqatdan ham davlat kreditida ma’lum bir vaqt о‘tganidan 
sо‘ng о‘tkazilgan summa foizi bilan qaytarilishi kerak. 

---

Umuman olganda, davlat krediti boshqa Moliyaviy kategoriyalardan о‘zining quyidagi 
xarakterli xususiyatlari bilan farqlanadi: 

agar bank kreditini taqdim etishda ta’minlanganlik elementi sifatida konkryet 
boyliklar – ombordagi tovarlar, tugallanmagan ishlab chiqarish va boshqa Shunga 
о‘xshashlar – maydonga chiqadigan bо‘lsa, davlat tomonidan mablag’lar qarzga 
olinayotganda uning egaligida bо‘lgan barcha mol-mulk, ma’lum bir hududiy 
birlikning mulki yoki uning qandaydir bir daromadi davlat kreditining 
ta’minlanganlik elementi bо‘lishi mumkin; 

Markaziy hukumat darajasida davlat krediti aniq maqsadli xarakterga ega 
bо‘lmaydi. Shunday bо‘lishiga qaramasdan, hokimiyatning quyi darajalarida 
olingan qarziy mablag’lar aniq ifodalangan maqsadli xarakterga yо‘naltirilgan 
bо‘ladi. Masalan, yangi yо‘llarni va turar-joy massivlarini qurish uchun olingan 
qarziy mablag’lar ana Shunday xarakterga egadir
14
; 

har qanday qarz oluvchi singari davlat ham mablag’larni oldindan belgilangan 
muddatlarga jalb qiladi va bu muddatlar davlat kreditining aniq shartlarida о‘z 
ifodasini topadi. 
Davlat kreditining mazmun-mohiyati u tomonidan bajariladigan funksiyalar orqali yaqqol 
namoyon bо‘ladi. Moliyaviy kategoriya sifatida davlat krediti quyidagi funksiyalarni bajaradi: 

taqsimlash; 

tartibga solish; 

nazorat. 
Davlat kreditining taqsimlash funksiyasi orqali davlatning markazlashtirilgan pul 
fondlarini shakllantirish yoki muddatlilik, haqlilik va qaytaruvchanlik prinsiplari asosida ulardan 
foydalanish amalga oshiriladi. Davlat qarz oluvchi (qarzdor) sifatida maydonga chiqib, о‘z 
xarajatlarini Moliyalashtirishni qо‘shimcha mablag’lar bilan ta’minlaydi. Sanoati taraqqiy etgan 
mamlakatlarda davlat qarzlari byudjet defisitini Moliyalashtirishning asosiy manbai bо‘lib 
hisoblanadi. Shuning uchun ham hozirgi sharoitda davlat qarzlari orqali olinadigan tuShumlar 
byudjet xarajatlarini Moliyalashtirishning soliqlardan kyeyingi ikkinchi myetodidir. Bu narsa 
soliq tuShumlarining oshishiga nisbatan byudjet xarajatlari о‘sish sur’atlarining Yuqoriligi bilan 
izohlanadi. 
Kapital xarakterdagi xarajatlarni qarzga olingan mablag’lar hisobidan Moliyalashtirish, 
ma’lum chyegaralarda, ijobiy ahamiyatga ega. Masalan, maktab yoki kutubxona eng kamida 
30-50 yil xizmat qilganligi uchun bir emas, bir nyecha avlodning ehtiyojlarini qondirishi 
mumkin. Shunday ekan, nyega unda ularning qurilishi, hatto yoki ehtimol maktab va 
kutubxonaning xizmatidan foydalanishga ulgurmaydiganlarning soliqlari hisobidan bir nyecha 
yilga tо‘lanishi kerak? Bunday holatlarda ana Shunga о‘xshagan ob’yektlarni qurish bilan 
bog’liq bо‘lgan Moliyalashtirish masalalarini ularning xizmatlaridan foydalanishi mumkin 
bо‘lgan barcha avlodning zimmasiga Yuklash oqilonadir. О‘z navbatida, Moliyalashtirish 
manbalarini vaqt nuqtai-nazaridan uzaytirish (chо‘zish) о‘sha muddatga zayomlar chiqarish
yо‘li bilan ta’minlanishi mumkin. Bu holda maktabni yoki kutubxonani qurayotgan avlod 
kyeyingi avlod bilan bir xil Moliyaviy Yukni о‘z yelkasida kо‘tarishiga erishiladi. CHunki bu 
holda ular tomonidan tо‘lanadigan soliqlar hisobidan asosiy qarz ham va ular bо‘yicha foizlar 
ham qaytariladi. 
Shunday qilib, kо‘rinib turibdiki, davlat krediti taqsimlash funksiyasining ijobiy ta’siri 
natijasida, vaqt nuqtai-nazaridan, soliq Yuki og’irligining nisbatan tekisroq taqsimlanishiga 
erishiladi. Davlat qarzlari hisobidan xarajatlarni Moliyalashtirish davrida olinayotgan soliqlar 
miqdori oshmaydi va uning og’irlik Yuki ortmaydi. Aks holda, ya’ni xarajatlarni 
Moliyalashtirishga davlat tomonidan qarzga olingan mablag’lar jalb qilinmasa, bu narsani, 
boshqa sharoitlar tyeng bо‘lgan taqdirda, faqat soliqlar miqdorini oshirish va uning og’irlik 
14
Афсуски, бундай характердаги давлат кредитлари ҳамон бизнинг мамлакатимизда айтишга арзигулик 
даражада таркиб топмаган. 

---

Yukini orttirish evaziga Moliyalashtirish mumkin. Shuning uchun ham kyeyin – olingan 
kreditlar qaytarilayotgan (uzilayotgan) paytda - soliqlar ularni tо‘lash uchun olinmasdan, balki 
qarzlar bо‘yicha foizlarni uzish (qaytarish) uchun ham olinadi.
Davlat qarziga xizmat qilish va uni qaytarish bilan bog’liq bо‘lgan xarajatlarni 
Moliyalashtirishda soliqlar asosiy manba bо‘lsa-da, Lekin ular bu jarayonning yagona manbai 
emas. Bunday xarajatlarni Moliyalashtirish manbalari mablag’lardan foydalanishning 
yо‘nalishlariga bog’liq. Agar davlat tomonidan jalb qilingan kapitallar unumli joylashtirilsa, 
qurib bitkazilgan ob’yekt ishga tushganidan sо‘ng foyda kyeltira boshlaydiki, uning hisobidan, 
jumladan, olingan qarzlar qaytarilishi mumkin. Bu holda soliq Yuki og’irligining 
kuchaytirilishiga hyech qanday hojat qolmaydi. 
Davlat qarzlarini jalb qilish evaziga olingan kapitallardan unumsiz foydalanilsa, 
masalan, ular hisobidan harbiy yoki sosial xarajatlar Moliyalashtirilsa, ularning qaytarish 
(uzish)ning yagona manbai bо‘lib soliqlar yoki yangi qarzlar bо‘lishi mumkin. Oldin chiqarilgan 
zayomlarni qaytarish (uzish) uchun yangi davlat zayomlarining joylashtirilishi davlat qarzlarini 
qayta Moliyalashtirish deyiladi. 
Davlatning qarz olishi natijasida soliq Yuki og’irligining kuchayishi ularning muddatiga 
va qarz oluvchi tomonidan tо‘lanadigan kreditlarning foizlari darajasiga bog’liq. Investor uchun 
davlat qarzining daromadlilik darajasi qancha Yuqori bо‘lsa, davlat Shunchalik katta soliqlar 
qismini ularni qaytarish (uzish) uchun yо‘naltirishga majbur. Agar davlat qarzining о‘lchami 
qanchalik katta bо‘lsa, boshqa sharoitlar tyeng bо‘lgan taqdirda, ularga xizmat qilish uchun 
yо‘naltirilayotgan mablag’larning salmog’i Shuncha Yuqori bо‘ladi. 
Davlat krediti orqali davlat kredit munosabatlariga kirishaturib, u ixtiyoriy yoki 
noixtiyoriy ravishda pul muomalasining ahvoliga (holatiga), pullar va kapitallar bozoridagi foiz 
stavkalarining darajasiga, ishlab chiqarishga va aholi bandliligiga ta’sir kо‘rsatadi. Iqtisodiyotni 
tartibga solish instrumyenti sifatida davlat kreditidan ongli ravishda foydalanib, davlat u yoki bu 
Moliyaviy siyosatni amalga oshirishi mumkin. 
Qarzlarni investorlarning turli guruhlari о‘rtasida joylashtirib, davlat pul muomalasini 
tartibga soladi. Jismoniy shaxslarning mablag’larini jalb qilib, davlat ularning tо‘lovga 
qobiliyatli talabini kamaytiradi. Davlat krediti hisobidan ishlab chiqarish xarajatlari, masalan, 
investisiyalar, Moliyalashtirilsa muomaladagi naqd pul massasining absolYut qisqarishi sodir 
bо‘ladi. Xuddi Shuningdyek, davlat krediti hisobidan о‘qituvchilar va tibbiyot xodimlarining ish 
haqlari Moliyalashtirilsa, aholi tо‘lovga qobil talabining tarkibiy tuzilishi (strukturasi) 
о‘zgarishiga qaramasdan, muomaladagi naqd pul massasi о‘zgarmasdan qolavyeradi. 
Davlat qimmatli qog’ozlarini sotish-sotib olish yoki ularning garovi asosida kreditlar 
berish bо‘yicha Markaziy bank tomonidan amalga oshiriladigan opyerasiyalar mamlakat tijorat 
banklari likvidligini tartibga solishning muhim instrumyentlaridan biri bо‘lib hisoblanadi. 
Moliyaviy bozorda qarz oluvchi sifatida maydonga chiqib, davlat qarziy mablag’larga 
bо‘lgan talabni oshiradi va buning hisobidan kredit baholarining ortishiga о‘z ta’sirini kо‘rsatadi. 
Davlatning talabi qancha Yuqori bо‘lsa, boshqa sharoitlar tyeng bо‘lgan taqdirda, ssuda 
foizining darajasi Shuncha Yuqori bо‘ladi va tadbirkorlar uchun kredit Shunchaga 
qimmatlashadi. Qarziy mablag’larning qimmat ekanligi ishlab chiqarish sohasiga tadbirkorlar 
investisiyalarining qisqarishiga majbur qiladi va bir vaqtning о‘zida, u davlat qimmatli 
qog’ozlarini sotib olish kо‘rinishidagi jamg’armalarni rag’batlantiradi. 
Ma’lum chyegaraga yetgunga qadar bu jarayon ishlab chiqarishga keskin salbiy ta’sir 
kо‘rsatmaydi. Agar mamlakatda erkin kapitallar yetarli darajada bо‘lsa, ular tо‘liq qо‘shib 
olingunga qadar salbiy ta’sir darajasi nolga tyeng bо‘lib qolavyeradi. Faqat Shundan kyeyingina 
Moliyaviy bozordagi davlatning faolligi ssuda foizining о‘sishida о‘z ifodasini topadi, pul 
jamg’armalari katta qismining nounumli foydalanilishga jalb qilinishi esa iqtisodiy о‘sish 
sur’atlarini susaytiradi. 
Kreditor va kafil sifatida faoliyat kо‘rsatib, xorijdan qarzga olingan mablag’lar hisobidan 
milliy ishlab chiqarish mahsulotlariga talabni vujudga kyeltirib, davlat ishlab chiqarish va aholi 
bandliligiga ijobiy ta’sir kо‘rsatadi. Sanoati taraqqiy etgan mamlakatlarda kichik biznyes, 

---

mahsulot eksporti yoki ishlab chiqarish sur’atlarining pasayishi kuzatilayotgan alohida 
mintaqalarda tyegishli dasturlarga muvofiq banklar tomonidan berilayotgan kreditlarni davlat 
tomonidan kafolatlanishi yо‘li bilan ishlab chiqarishni rag’batlantirish tizimi keng tarqalgan.
Kichik biznyesni qо‘llab-quvvatlash kasodga uchrash hollari sodir bо‘lganda davlat 
tomonidan kichik tadbirkorlik sub’yektlariga berilgan kreditlar bо‘yicha banklarga bо‘lgan 
qarzdorlikni qaytarishni (uzishni) о‘z zimmasiga olinishini anglatadi. Dunyoning sanoati 
rivojlangan kо‘plab mamlakatlarida davlat yoki yarimdavlat kompaniyalari faoliyat kо‘rsatadiki, 
ular milliy mahsulotlarni eksport qiluvchilarning notо‘lovlilik risklarini past stavkalar bо‘yicha 
sug’urta qiladilar. Shu yо‘l bilan milliy mahsulotning yangi bozorlarni о‘zlashtirishi 
rag’batlantiriladi. 
Ishlab chiqarishni rivojlantirish va aholi bandligini ta’minlashni rag’batlantirishda 
hududlar byudjetlari va nobyudjet fondlari hisobidan beriladigan kreditlar katta rol о‘ynaydi. 
Ularning yordamida ma’lum bir mintaqalar va u yoki bu hududlar iqtisodiyoti kerakli 
yо‘nalishlarining Yuqori sur’atlar bilan rivojlanishi ta’minlanadi. 
Davlat kreditining nazorat funksiyasi Moliyaning nazorat funksiyasi bilan organik 
ravishda qо‘shilib kyetgandir. Lekin uning bu funksiyasi Shu kategoriyaning о‘ziga xos 
xususiyatlaridan kelib chiqqan quyidagi xarakterli belgilarga ega: 

davlatning faoliyati va markazlashtirilgan pul mablag’lari fondining ahvoli bilan 
uzviy bog’langan; 

qiymatning ikki tomonlama harakatini qamrab oladi, chunki mablag’lar 
olinishining qaytarilishi va tiklanishini taqoza etadi; 

faqat Moliyaviy tarkibiy tuzilmalar tomonidan emas, balki kredit institutlari 
tomonidan ham amalga oshiriladi. 
Davlat kreditining nazorat funksiyasi orqali mablag’larning maqsadli foydalanilishi, 
ularning qaytarilish muddatlari va foizlarning о‘z vaqtida tо‘lanishi nazorat ostiga olinadi.