Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

Iqtisodiy jamg’armalarga
О‘zbekiston 
Respublikasi Yо‘l jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasi Minyeral xom ashyo resurslarini 
tо‘ldirish jamg’armai, О‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulk Qо‘mitasining maxsus hisob 
raqami, maktab ta’limi jam¦armasi 
Byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalar mohiyatan sof davlat jamg’armalari emas, 
chunki ular aralash xususiyatga ega. Ular shakllanish manbalariga kо‘ra, korxona va muassasalar 
ajratadigan mablag’lardan iborat bо‘lib, markazlashgan holda va davlat nazorati asosida 
jamg’ariladi, davlat tomonidan о‘rnatilgan qoidalarga muvofiq taqsimlanadi va foydalaniladi. 
3. Ijtimoiy soha muhimligi va faolligiga qaramay, iqtisodiyotning hosilasidir. Shu bois, 
iqtisodiyotni kо‘p ukladli tarkibining rivojlanishi va uning nodavlat syektori mustahkamlana 
borishga muvofiq nodavlat ijtimoiy jamg’armalar soni ortib boradi. ¥ozirgi kunda 
Respublikamizda 35dan ortiq ijtimoiy jamg’armalar faoliyat kо‘rsatmoqda. Nobyudjet 
jamg’armalarning tashkil topishi quyidagi omilga bog’liqdir 

ijtimoiy ehtiyojlarning xilma-xilligi;

aholi yirik ijtimoiy guruhlarga tabaqalanishi va ular orasida manfaatlari turlicha 
bо‘lgan mikro ijtimoiy guruhlar tarkib topishi bilan izohlash mumkin.
Shu sababli nodavlat ijtimoiy jamg’armalar va turli ijtimoiy guruhlar kо‘p maqsadli 
vazifalarga ega. 
Nodavlat ijtimoiy jamg’armalarni amal qilish muddatiga qarab doimiy jamg’armalar va 
vaqtinchalik jamg’armalarga bо‘lish mumkin. Mulkiy tyegishligiga va manbalarning 
shakllanishiga kо‘ra, ularni davlat jamg’armalari, davlatlararo jamg’armalar va mahalliy 
jamg’armalarga ajratish mumkin. 
Eng avvalo, bu jamg’armalarning belgi-alomatlaridan kelib chiqib, ularni shartli 
ravishda quyidagicha guruhlash mumkin: 
Bozor tarkibidagi tizim bо‘lgan sosial soha ijtimoiy tizimining iqtisodiyotdagi 
о‘zgarishlarini passiv aks ettiradigan elementi emas. U inson kapitalini rivojlantirish va 
jamiyatda ijtimoiy muvozanatni ta’minlash orqali iqtisodiy о‘sishga faol ta’sir kо‘rsatishga 
qodirdir. 
Xо‘jalik Yuritishning bozor munosabatlariga о‘tish uchun ishlab chiqarishni boshqarishni 
iqtisodiy usullaridan foydalanishni, korxonalarni byudjet bilan aloqasi qonun bilan 
boshqariladigan huquqiy asoslarga о‘tilishin talab qiladi. Xozirgi vaqtda sanoat jixatdan 
rivojlangan mamlakat nobyudjet jamg’armalarining kirim qismining 80-90 foizi Yuridik 
shaxslardan olinadigan ajratmalar xisobiga tо‘g’ri kyeladi.Bozor iqtisodiyotiga о‘tish davrida, 
О‘zbekistonda nobyudjet jamg’armalar yordamida birlashgan byudjet daromadlarning asosiy 
qismi tashkil qiladi. 
Byudjet daromadlari mamlakat byudjet jamg’armasini tashkil qilish jarayonida 
davlatning korxonalar tashkilot va aholi bilan Yuzaga kyeladiganiqtisodiy munosabatlarni ifoda 

---

qiladi. YUqorida aytib о‘tganimizdyek, ushbu iqtisodiy munosabatlar paydo bо‘lishiga 
korxonalar, tashkilotlar va aholining davlat byudjetiga xar xil tо‘lovlari sabab bо‘ladi. 
Nobyudjet jamg’armalari daromadlari bir tomondan takror ishlab chiqarishjarayonida 
qatnaShuvchilar о‘rtasida jami mahsulot qiymatini taqsimlash bо‘lsa, boshqa tomondan davlat 
qо‘lida tо‘planib qolgan mablag’larning mintaqaviy, tarmoq va maqsadli, byudjet 
jamg’armalarini tashkil qilish uchun taqsimlash ob’yekti bо‘lib xizmat qiladi.