Modul №1 optika fanining rivojlanish tarixi

Difraksion panjaraning dispersiyasi deb, bir-biridan to’lqin uzunligi bo’yicha 1 ga farq qiluvchi ikkita spektral chiziq orasidagi burchakli yoki chiziqli masofaga aytiladi.
Burchakli dispersiya deb (15.11)
kattalikka aytiladi.
(15.12)
Chizig’iy dispersiya deb
(15.13)
kattalikka aytiladi.
Spektral asbobning ajrata olish kuchi deb quyidagi o’lchamsiz kattalikka aytiladi:
(15.14)
Demak, difraksion panjaraning ajrata olish kuchi spektrning tartibiga va tirqishlarning soniga proporsional bo’ladi.
Ikki yaqin spektral chiziqni ajratish imkoni faqat ular orasidagi masofagagina bog’liq bo’lmasdan balki, spektral maksimumning kengligiga ham bog’liq bo’ladi. Rasmdagi birinchi holatda A va B chiziqlar qo’shilib birta C maksimumni hosil qilali. Reley taklif qilgan kriteriyga asosan, ikkita maksimumni ajratish uchun ular orasidagi minimum maksimumlarning 80% ga yaqin yoki kichik bo’lishi kerak.
A gar yassi to’lqin panjaraga θ burchak ostida tushayotgan bo’lsa, difraksion panjara formulasi quyidagi ko’rinishda bo’ladi:
(15.15)
Rentgen nurlarining difraksiyasi uchun Laue formulalari va Vulf-Bregg formulalaridan foydalaniladi.
(15.16)
(15.17)
Rentgen nurlari elektromagnit to’lqinlar bo’lib, ularning to’lqin uzunligi odatdagi yorug’liknikidan minglarcha marta kichik bo’ladi. Shu tufayli rentgen nurlari uchun sun’iy difraksion panjaralar yasash juda qiyin. Lauening fikricha (1913 y.), Rentgen nurlari uchun difraksion panjara sifatida tabiiy fazoviy panjaraning o’zi bo’lmish kristallardan foydalanish mumkin. Kristallda atom molekulalar uch o’lchovli muntazam panjara ko’rinishida joylashgan bo’ladi; bunday panjaralarning davri Rentgen nurlarining to’lqin uzunligi bilan taqqoslanadigan darajada bo’ladi. Agar shunday kristallga Rentgen nurlari dastasi tushirilsa, u holda kristall panjara tarkibidagi har bir atom va molekulyar guruh Rentgen nurlarini difraksiyalaydi. Kuzatiladigan difraksion manzaralar fazoviy panjarada yuz beradigan difraksiyaning xarakterli xususiyatlariga mos keladi.

Laue usuli tufayli juda muhim bo’lgan ikki masala hal qilindi. Birinchidan, difraksion panjara sifatida ishlatiladigan kristall panjaraning tuzilishi ma’lum bo’lsa, Rentgen nurlarining to’lqin uzunligini topish mumkin bo’lib qoladi. Shu tariqa Rentgen nurlarining spektroskopiyasi yaratildi, bu esa atom tuzilishining eng muhim xususiyatlarini aniqlashga xizmat qildi. Ikkinchidan, to’lqin uzunligi ma’lum bo’lgan Rentgen nurlarining noma’lum tuzilishli kristall strukturada yuz beradigan difraksiyani kuzatib, bu strukturani aniqlash, kristall tarkibidagi ionlar, atomlar va molekulalarning bir-biri orasidagi masofa va bir-biriga nisbatan egallagan vaziyatini aniqlash mumkin. Molekulyar fizikaning eng muhim xulosalariga asos bo’lgan kristall birikmalarning struktura analizishu yo’l bilan vujudga keldi.