Moddalarning kimyoviy texnologiyasi

BIRINCHI  QISM 
O 'Z B E K IS T O N D A   S E M E N T   SANO ATI
I  bob.  Tarmoqning  barpo  etilishi
1.  0 ‘zbekistonda  sem ent sanoatining  taraqqiyot 
bosqichlari
M ark aziy  O siyoda,  ju m la d a n ,  0 ‘zbekistonda  sem ent  sanoati 
vujudga  kelishining o ‘ziga xo s  tarixi  bor.
19 2 6 -  yilning  iyunida  B ek o b o d   sem ent  zavodi  0 ‘ rta  O siyoda 
b irin chi  b o ‘ lib  sem ent  ishlab  ch iqara  boshladi.
K o rx o n a   dastlabki  uch  y il  davom ida  portlan dsem en t  ishlab 
ch iqarish n i  o ‘zlashtirib,  yiliga  28  m ing  tonnadan  m ah su lo t  berdi. 
0 ‘ sha  kezlarda  zam onaviy  hisoblangan  bu  zavod  soatiga  4  tonna 
klinker ishlab chiqaradigan  bitta 45  metrli aylanm a pechga ega edi. 
U n d a  xom ashyo  va  klinkerni  tuyuvchi  shar  tegirm on lar  v a 
1000 
kVt  q u w a tli  elektrostansiya  b o r  edi.
1 9 3 6 - 1 9 3 7 -   y illa rd a g i  b irin c h i  re k o n stru k siy a d a n   s o ‘ ng 
Bekobod  zavodi yiliga  1550 0 0  tonna  mahsulot bera boshladi.  Zavod 
19 5 9 -  yili  qayta  rekonstruksiya  qilinib,  ancha kengaytirildi.  Ikkita 
1 1 8   m etrli  aylanm a  pech  o'rn atild i.  19 6 1-  yili yana bitta  15 0  metrli 
pech  ishga  tushirildi.  N a tija d a   zavodning  yillik   q u w a ti  720000 
tonnaga yetdi.  Endilikda zavod texnologiyasi uzluksiz takomillashib, 
ulkan korxonaga aylandi.  19 70-  yili korxona q u w ati 800000 tonnani 
tashkil etgan  b o ‘lsa,  19 9 0 -yil  oxiriga borib sem ent ishlab chiqarish
1 
m illion   tonnaga  yaqinlashdi.
S h u n i  aytish  kerakki,  m azk u r  zavod da  dastlabki  vaqtlarda 
sem entn ing  asosiy  tarkibiy  q ism i  b o ‘ lmish  ohaktoshdan  tashqari 
Suluktadan keltiriladigan  m axsus tuproq  ham  ishlatilar edi.  G eo lo g 
o lim ,  0 ‘ z b e k isto n   F a n la r   a k a d e m iy a s in in g   h a q iq iy   a ’ zosi 
A .S .U k lo n sk iy n in g   taklifiga  b in o an   19 2 7 -yili  Sulukta  tu p ro g‘ i 
m a h a lliy   ly o ss  bilan  a lm a sh tirild i.  S h u n d an   b eri  resp u b lik a 
zavo d larid a  sem ent  ishlab  chiqarish n in g  ikkinchi  tarkibiy  qismi 
sifatida  m ah alliy  lyoss  tu p ro g‘ i  ishlatilm oqda.  19 2 9 -y ili  hukum at 
qaroriga  binoan Q uvasoy sem ent zavodi qurila boshlandi.  B u  zavod 
19 3 2 -y iln in g   2 1-fe v ra lid a   ishga  tushirildi.  B irin ch i  yili  Q uvasoy

---

zavodi  4 2 ,2   tonna  sem ent  ishlab  chiqardi.  A m m o   hali  m urakkab 
ja r a y o n la r n in g   k o ‘ p  q ism i  q o ‘ l  k u ch i  b ila n   b a ja r ila r   ed i. 
T exn o lo g iya  takom illashib,  ishchi  va  m uhandis-texnik  xodim lar 
m alakasining  o'sish i  tufayli  birinchi  besh  yil  ichida  zavodning 
ishlab chiqarish  qu w ati  120 50 0 tonnaga yetdi.  1 9 4 6 - 1 9 5 1 -  yillarda 
zavod  rekonstruksiya  qilinishi  natijasida  sem ent  ishlab  chiqarish 
yiliga  200000  tonnani  tashkil  qildi.  19 5 1 — 19 5 9 -y illa r  m obaynida 
Q uvasoy zavodida qayta  ta ’ m irlash  ishlari  am alga  oshirildi,  zavod 
k en g a y tirild i  v a  15 0   m etrli  p e c h la r  bilan   jih o z la n g a n ,  t o ‘ la 
m exanizatsiyalashgan  ikkita texnologik liniya  ishga tushirildi.  1959- 
yilga  kelib  ham m a  p ech lar  gaz  bilan  ishlaydigan  b o ‘ ldi.  Z avod  
q u w a ti  19 6 0 -yili  670000  tonn an i,  19 7 0 -yili  esa  qariyb  800000 
to n n an i  tashkil  qildi.  19 9 0  yil  oxirida  zavod  1  m illion  tonnaga 
yaqin  m ahsulot bera boshladi.
Ikkinchi jah o n  urushidan  so 'n g  Rossiya zavodlaridan  ko'chirib 
keltirilgan jih o z la r hisobiga  A ngren  shahrida bir soatda  6 ,2  tonna 
sem ent  ishlab  chiqarish  q u w a tig a ega bo'Igan ,  uzunligi  5 7 ,5   metr, 
d iam etri  3  m etr  b o ‘lgan  bir  pechli  zavod  qurildi.  K ic h ik   zavod 
hisoblangan  bu  zavod nin g  yillik  q u w a ti  40  m ing  tonnaga  ham  
yetm as  edi.  Z av o d   60-yillarn in g  o ‘ rtalarida  qayta  jih o zlan ib ,  80 
m etrlik  pechlar  o 'rn atild i  va  zavodning  o ‘ rtacha  yillik   q u w a ti  50 
m ing  tonn an i  tashkil  etdi.
Respublikam izda oq va rangli sementga b o ‘ lgan ehtiyojni hisobga 
o lib ,  A n g re n   se m e n t  za v o d i  o q   sem en t  ish lab   c h iq a rish g a  
m oslashtirildi  va  qayta  jih o zlan d i.  Bunda  laboratoriya  va  zavod 
sharoitida Angrendagi past sifatli  kaolinitli tuproqdan va Ohangaron 
ohaktoshidan  ju d a   yaxshi  qovushib,  pishadigan  yuqori  m ustah- 
kamlikka ega b o ‘lgan  oq sement olish mumkinligi aniqlandi.  Bunday 
sem entga  turli  rang  berish  ham   oson  edi.  19 7 7 -y iln in g   boshiga 
qadar  A ngren  sem ent  zavodi  yiliga  60  m ing  tonna  oq  sement 
ishlab chiqara boshladi.
Sem ent  sifatini,  xususan,  uning  oqlik  darajasini  oshirish  va 
rangli  xillarini  k o ‘ paytirish  m aqsadida  Angren  sem ent  zavodini 
yangi  texnika  bilan  qayta  jih o zlash   va 
2
-p ech n i  o ‘ rnatib  ishga 
tushirish  zarurati  tu g‘ ildi.  B u nin g  natijasida  zavod  q u w a ti  ikki 
marta ortdi.
1968-yilning boshida O hangaron  sement zavodi  ishga tushirildi. 
H oziigi  kunda bu zavod yiliga qariyb 2  m illion tonna sem ent ishlab 
chiqarm oqda.

---

0
‘zbekiston  sem entchilari  o lim lar  bilan  ham korlikda  ish  olib 
borib,  uysozlik  zavodlariga  tez  qotadigan,  irrigatsiya  inshootlari 
uch u n   sulfatga  chidam li  sem ent,  neft  va  gaz  quduqlari  uchun 
tam ponaj,  y o ‘ l  qurilishi  ham da  pardozlash  ishlariga  oq  rangli  se­
m ent  ham da boshqa xil sem entlar ishlab  chiqarishni  o'zlashtirdilar.
K orxo n alard agi  mavjud  im koniyatlardan  to ‘liq  foydalanish, 
yangi xom ashyo manbalarini so'nggi  texnologiya  chizm alari asosida 
qoMlash  Ioyihalari  yaratilm o q d a.  O han garon   k ao lin i,  alu n iti, 
Olm aliq,  Sam arqand am m ofos zavodlarining chiqindisi  —  fosfogips 
va boshqa  mineral  xom ashyolam i  kom pleks qayta ishlash  natijasida 
q o ‘shim cha  k o ‘plab  sem ent  tayyorlash  im koniyatlari  m avjuddir.
«Yujgiprosem ent»  instituti  loyihasi  (U k rain a  R espu b likasi) 
asosida qad  k o ‘ targan  N a v o iy  sem ent  zavodi  k o ‘ p jih atlariga  k o ‘ ra 
odatdagi  korxonalardan  farq  qiladi.  U   0 ‘ rta  O siyoda  birin chi 
m arotaba «quruq  usul»  deb ataladigan  texnologiya asosida  ishlaydi. 
B u n d a  xo m ash yo n i  kuydirish  uchun   sarflanadigan  y o n ilg ‘ ining 
3 0 — 35  %  i  tejaladi.  B u   usul  bilan  olib  boriladigan  ish ja ra yo n id a 
k o ‘ p  ch an g  ajralib  chiq qan ligi  uchun  uzoq  vaqt  q o 'lla n ilm a y  
kelindi.  H aqiqatan   ham   sem ent  changi  uzoq  m asofadagi  havoni 
ifloslantirib,  atrof-m uhitga  m a’ lum   darajada  zarar  k eltirar  edi. 
Y a n g i  k orxo n ad a  xo m ash yo n i  kuydirish ga  tayyo rlo vch i  ulkan 
(balandligi 
20
  qavatli  binoga  teng)  siklonli  issiq  alm ashtirgichlar 
o ‘ rnatilgan.  U la r  qo 'sh im ch a  chan g  tozalash  m oslam alari  bilan 
b irgalikd a  havoni  ham  tozalaydi.
Ishlab  chiqarish jarayo n larin i  m exanizatsiyalashtirish v a  avto- 
m atlashtirish  darajasi  bu  k orxon ad a  yu qori.  H ozirgi  zavod lard a 
ishlab  turgan  eng  yirik  aylan uvch i  pechlarn ing  d iam etridan   bir 
yarim ,  ikki  b arobar katta  yetti  m etr diam etrli  va  uzunligi  95  m etr 
b o 'lg an   p e ch la r  ilk  bor  o ‘ m atilm oqda.  U lar  har  ishchi  boshiga 
2700 tonna sement ishlab chiqarishni ta ’m inlaydi.  Bu  hozirgi  kunda 
g ‘oyat  yu q ori  k o ‘ rsatkich  hisoblan ib,  A Q S H   va  Y ap o n iy an in g  
eng  ilg ‘o r  sem ent  zavodlari  k o ‘ rsatkichlaridan  an ch a  k o ‘ p.
X o m ash y o n i  kondan  uzatish,  uni  dozalash,  pishirish,  tuyish, 
texnologik  rejim larning  to ‘g ‘ ri  ishlashini  ta ’ m inlash kabi jarayo n lar 
p ro g ra m m a li  b o sh q aru v ch i  v a  av to m a tik   tu zilm ali  e le k tro n  
hisoblash  m ashinalari yo rd am id a  kuzatib  turiladi.  H ozirgi  vaqtda 
ishlab turgan  pechlarga  siklonli  issiqlik alm ashtirgichlar o 'rn atilsa, 
ish  unum l  2 0 — 25%   g a o rta d i,  yo n ilg‘ i  sarfi  3 0 —3 5 % ,  shuningdek, 
mablag*  v a  m etall  sarfi  sezilarli  d arajada kam ayadi.

---

Hozirgi vaqtda  m am lakatim izda sementni  «quruq» usulda ishJab 
chiqarish  tayyorlan ayotgan   ja m i  m ahsulotning  50  foizini  tashkil 
etsa,  ayni  vaqtda  bir  qator  xo rijiy  m am lakatlarda  m azkur  usul 
yetakch i  hisoblanadi.  Ju m la d a n ,  bu  usul  salm o g‘ i  G erm an iyad a 
90% ,  Y apon iyad a 78% ,  Vengriyada  55 % ,  Bolgariyada 4 5% ,  A Q SH  
da  4 2 %   ni  tashkil  etadi.  R espublikam iz  korxonalarida  sem ent 
tayyorlashning  bun day  usulini  jo r iy   etish,  so ‘ zsiz  katta  iqtisodiy 
sam ara beradi.