2
Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус
таълим Вазирлиги
Тошкент Давлат шарқшунослик институти
Алимулла
Ҳ А Б И Б У Л Л А Е В
А Д А Б И Й
МАНБАШУНОСЛИК ВА МАТНШУНОСЛИК
Қисқача курс
ТОШКЕНТ — 2000
www.ziyouz.com kutubxonasi
3
Манбашунослик ва матншуносл икдан қисқача маълумот берувчи
ушбу қўлланма ўзбек тилида
бу соҳада қў
йилган биринчи, қадам
бўлиб, у асосан ўрта асрлар
арабий,
форсий ва
туркий
адабий
мерос материаллари асосида юзага
келган.
Китоб филология соҳаси
мутахассислари ҳамда
талабаларга,
шунингдек,
манбашунослик
ва
матншунослик
масалалари
билан
қизқувчиларга мўлжалланган.
Масъул муҳаррир:
ф.ф.д. Қосимхон Содиқов
Тақризчилар:
ф.ф.д. Зоҳиджон Исломов
ф.ф.н. Марямхон Эшмуҳамедова
Тех. муҳаррир:
С. Юсупова
ТошДШИ ўқ
ув-услубий Кенгаши
томонидан
нашрга
тавсия
қилинган (2000 йил 26 январдаги 5-сон баѐнномаси).
© Тошкент Давлат
шарқшунослик
институти
www.ziyouz.com kutubxonasi
4
К И Р И Ш
Шарқ халқлари қадим замонлардан буѐн жаҳон
маданиятининг улкан хазинасига ўзининг мумтоз асарлари
билан ҳисса қўшган кўпгина буюк ижодкорларни етиштириб
берди. Уларнинг меросини кенг халқ оммасига етказиб бериш
маданиятимизнинг тўкислиги учун ниҳоятда зарурдир. Бу
ишларни ўтмиш қўлѐзмаларни йиғиш, илмий-танқидий ўрганиш
ва нашр қилиш билан шуғулланувчи манбашунослик ва
матншунослик билимларисиз, арабий
имло малакасисиз амалга
ошириб бўлмайди.
Ушбу ўқув фани талабалар филологик билимнинг
таркибий қисми бўлган қўлѐзма манбалар устида ишлаш
малакасини ҳосил қилишларига йўналтирилган.
Адабий манбашунослик ва матншунослик ўқув фани
мумтоз филология йўналишида таълим олаѐтган талабаларни бу
соҳанинг амалий ва назарий жиҳатларидан хабардор этишни
мақсад қилиб қўяди. Ўқув жараѐнида талабалар ѐзма
манбаларни қидириб топиш, тартибга солиш ва кейинги илмий
фойдаланиш учун тайѐрлаш назарияси ҳамда
услуби юзасидан
ҳам малака ҳосил қила борадилар. Шу билан бирга адабий
асарлар ва тарихий ҳужжатлар матни тарихи ва унинг
манбаларини ўрганиш, қўлѐзма нусхаларни фарқлай олиш
кўникмасига эга бўладилар.
Қўлланма манбашунослик ва матншуносликнинг Ёзув
тарихи ва китобат санъати, Хаттотлик санъати ва ѐзув турлари,
Араб ѐзуви палеографияси каби масалаларига махсус тўхталиб
ўтирмай, уларнинг умумий жиҳатларигагина мурожаат қилади.
Фикримизча, манбашунослик ва матншуносликни ўзлаштириш
жараѐни
бу
фанларнинг
алоҳида
курслар
сифатида
ўқитилишини тақозо этади.
Мазкур ўқув фанини ўрганиш учун талабалардан, аввало,
тилшунослик, адабиѐтшунослик, хусусан адабиѐт тарихи, ѐзув
www.ziyouz.com kutubxonasi
5
тарихи, араб ѐзуви, хаттотлик санъати ва араб ѐзуви турларидан
маълум даражада тайѐргарликка эга бўлишлари керак.
Ўтилаѐтган мавзулардаги таянч сўз ва иборалар
манбашунослик ва матншуносликка оид атамаларнинг изоҳли
луғати
тарзида берилса, мазкур соҳаларнинг турли жиҳатлари
юзасидан кўникма ҳосил қилиш жараѐнини тезлаштиради.
Қўлланмага кирган ҳар бир мавзуга оид таянч сўз ва иборалар
улар сўнгидаги саволлар жумласида берилди.
Қўлланма, бу соҳадаги дастлабки қадам бўлгани учун, рус
матншунос олими Д.С.Лихачев тадқиқотларининг шарқ
матншунослиги учун мувофиқ келадиган ўринлари билан ўзбек
матншунослиги ютуқларининг синтези тарзида юзага келди. Рус
матншунослигида С.А.Рейсер, Е.И.Прхоров каби олимлар ҳам
махсус китоблар нашр қилишган. Аммо бу нашрлар кўпроқ рус
матншунослигининг кейинги асрлар ва ҳозирги замон
материаллари асосида юзага келгани, материалларнинг
мафкуралаштирилганлиги сабабли ҳозирги
талабларга жавоб
бера олмайди. Шу боис адабий манбашунослик ва
матншунослик соҳасидаги шиддат билан ўсиб бораѐтган
ҳозирги эҳтиѐжимизни қондириш учун улардан бирортасини
ўзбек тилига таржима қилиб қўя қолиш билан иш битмаслиги
яққол кўриниб турибди.
Манбашунослик соҳасида эса маълумотларнинг ниҳоятда
тарқоқ эканлиги маълум. Бу соҳанинг алоҳида бир фан сифатида
тан олина бошланганига қарамасдан, унинг назарий масалалари,
принциплари юзасидан изланишлар деярли олиб борилмаган. Бу
соҳада дунѐ қўлѐзма фондларидан ажратиб қўйилган
олимларимиз илмий изланишлар мустақиллиги пайтигача бу
принципларни Москвадан кутишга мажбур бўлишган.
Ҳозирги пайтда олимларимиз чет элларга илмий сафарлар
уюштириб, жаҳон кодикология (қўлѐзма
китобларнинг
яратилиш тирихи, китоб таркиби ва тарихини ўрганувчи)
фанининг ривожланиш даражасидан воқиф бўлиб қайтмоқдалар.
Бу, албатта, жаҳон фанига интеграциялашиш, турли маданий
марказлардаги илғор усулларни ўзлаштириш жараѐнини
тезлаштиради. Бунинг учун манбашунослик ва матншунослик
www.ziyouz.com kutubxonasi
6
соҳаси бўйича кадрлар тайѐрлаш ишларини жонлантириш лозим
бўлади.
Қўлланмада назарий қисм алоҳида ажратиб олинмай, фан
асослари билан унинг ривожланиш босқичлари
бирга бериб
борилди. Бунинг сабаби ҳар иккала соҳа — манбашушосликда
ҳам матншуносликда ҳам назарий масалаларда ҳали бир
тўхтамга келинмаган илмий мунозарали жиҳатларнинг
мавжудлигидир.
Мазкур
фан
университетлар
ва
педагогика
институтларининг филология факультетлари учун махсус курс
ҳамда манбашунос ва матншунослар гуруҳи учун назарий курс
сифатида тавсия этилади.
www.ziyouz.com kutubxonasi
