Мм "укув кулланма"

М А Н Б А Ш У Н О С Л И К
I. УМУМИЙ МАЪЛУМОТЛАР 
БИРИНЧИ МАВУ 
Манбашунослик фанининг предмети
ва тарихий аҳволи
Адабиѐт: Қ а ю м о в А. Ўзбек адабий манбашунослиги.—
«Ўзбек тили ва адабиѐти» ж-ли, 1987, № 5; ЎзСЭ: ―Манбашунослик‖, 
―Текстология‖ мақолалари; Ш а й х з о д а. Тазкирачилик 
тарихидан.—―Навоийга армуғон‖ китобида, ––Т.,1968. 
 
Дарс мазмуни: Ёзма манбаларни қидириб топиш, тартибга 
солиш ва сақлаш муаммолари. Ўрта аср манбалари ҳақида 
маълумот берувчи асарлар.
*** 
Қўлѐзма 
фондларида 
сақланаѐтган 
минг-минглаб 
китоблардан соҳа мутахассислари орасида барқарорлашган, 
илмий йўлга қўйилган, махсус ишлаб чиқилган қатъий тартиб 
қоидаларсиз фойдаланиш ниҳоятда оғир бўлган бўлур эди. Сон-
саноқсиз китоблар орасидан зарур бўлган бирор асарни топиш 
ѐки бу хазиналарда нималар борлигидан воқиф бўлишни 
манбашуносларнинг машаққатли меҳнатисиз тасаввур қилиб 
бўлмайди. Билимнинг бу соҳаси манбашунослик деб аталади. 
Манбашунослик ѐзма манбаларни йиғиш, қидириб 
топиш, тартибга солиш ва улардан илмий фойдаланиш 
йўлларини ўргатувчи фандир.
Манбашунослик 
фанлар 
соҳаси 
бўйича 
қуйидаги 
тормоқларга бўлинади: 
Адабий манбашунослик,
Тарихий манбашунослик 
Илмий манбашунослик,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

8 
Фольклор манбашунослик.
Умуман олганда, манбашунослик илмда тарих фанининг 
бир соҳаси сифатида қабул қилинган. 
Собиқ шўролар даврида кўпгина фанлар қатори 
манбашуносликка ҳам фаннинг Октябрь инқилобигача тараққий 
этмаган бир соҳаси деб қараш ҳукмрон эди. Бироқ ҳар бир 
даврни ўз мезонлари билан олиб қарасак, манбашунослик 
маданиятимиз тарихида ўзининг чуқур илдизларига эга эканига 
амин бўламиз. У ўзининг муайян мезон ва меъѐрлари билан 
ривожланиб тараққий этиб келган. Тўғри, ХХ асргача 
манбашуносликка фаннинг алоҳида тормоғи сифатида қараш 
дунѐ миқѐсида йўқ эди. Аммо бу соҳадаги амалий ишлар 
тинимсиз ривожланишда бўлгани кузатилади. 
Тарихий манбаларнинг гувоҳлик беришича, Марказий 
Осиѐ халқлари орасида китоб йиғиш, уларни маълум соҳалар 
бўйича туркумлаш, китоб хазиналарини тарихнинг суронли 
воқеаларидан омон сақлаб қолиш ишларига қадимдан катта 
эътибор бериб келишган. Бу ишда албатта, йирик маданий 
марказлардаги китоб хазинадорлари, йирик олим ва ижодкорлар 
жонбозлик кўрсатишган. 
Тарихий ѐдгорликлар жуда қадим замонлардан подшоҳлар 
ва коҳинларнинг хазиналарида диний, тарихий ва адабий 
мазмундаги қўлѐзмалар тўпланганлигини ва сақланганлигини 
аниқлашга имкон беради. Қулдорлик давлатлари мавжуд бўлган 
даврда бу хазиналарда қўлѐзмалар мажмуалари, маданий 
бойликлар сақланадиган махсус омборхоналар вужудга келиши 
учун шарт-шароит вужудга кела бошлайди. 
Бироқ Марказий Осиѐ халқларининг энг қадимги ѐзма 
ѐдгорликлари деярли сақланиб қолмаган. Улардан кўплари 
араблар босиб олган даврда VII—XI асрларда нобуд бўлган. 
Сўғд ва Хоразмнинг араб халифалиги томонидан қўйилган 
нойиби китобларни ва уларни сақловчиларни йўқ қилиб 
ташлаганлиги ҳақида биринчи бўлиб Беруний (927—1046 
йиллар) маълумот беради. Наршахий «Бухоро тарихи» (943—
944 м.) асарида: «Қутайба... кофирлик ва оташпарастлик 
асарларини йўқ қилди»,—деб ѐзади. Араб халифалигининг чекка 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

9 
ўлкаларидан бирига айланиб қолган Марказий Осиѐда ѐзма 
миллий маданиятнинг қайтадан вужудга келиши учун анчагина 
вақт керак бўлди. 
Ёзма манбаларда, жумладан, Ибн Сино таржимаи ҳолида 
ѐзилишича, Бухорода—сомонийлар саройида каттагина китоб 
хазинаси мавжуд бўлиб, у ерда сақланадиган китобларга Х асрда 
махсус феҳрист тузилган. Бу ҳозирги даврда қўлѐзмалар фонди