25
Дарснинг мазмуни: Қўлѐзма манбаларнинг ѐзув тарихи
билан биргаликда ривожланиб бориши.
Хатнинг китоб турига
мувофиқлаштирилиши.
***
Ёзув нутқ билан бир қаторда иккинчи алоқа воситаси
ҳисобланади.
Маълумки,
ѐзувларнинг
энг
қадимийси
пиктографик ѐзувдир. Улар тоғ қояларида, ғор деворларида
учрайди. Бу ѐзув белгилари махсус товуш ифодаламай,
воқеани
яхлит ҳолда билдиради.
Тошдан кейин бигиз, бамбук, тери, папирус, қоғоз, сиѐҳлар
каби ѐзув ашѐлари юзага кела бошлагач,
айрим расмларининг
ўзлари ифодалаган нарсага ўхшашлиги аста-секин йўқола
боради. Ниҳоят, ѐзув
айрим сўзларни билдирадиган алоҳида
белгилардан иборат бўлиб қолди. Бу
иероглифик ѐзувдир.
Бундай ѐзув энг аввал Хитой билан Мисрда пайдо бўлган. Бу
ѐзув алифбе ѐзувининг яратилиши учун замин тайѐрлаб берди.
Унинг асосида кейинроқ япон фонетик бўғинли (силлабик) ва
корейс фонетик (алифбо) ѐзуви юзага келди.
Қадимги Миср иероглифик ѐзуви кейинчалик (эр. ав. 4-
минг йиллик) алоҳида бўғин ва нутқ товушларини
ифодалайдиган бўлди. Худди шу даврларда пиктографик
ѐзувдан хатнинг яна бошқа бир тури—мих ѐки поначаларга
ўхшаш белгилардан иборат бўлган
миххат келиб чиққан. Бу
ѐзувни
шумерлар яратган, сомийлар уни ўз
тилларига
мослаштириб олишган. Ўрта ва Яқин шарқда милоднинг
биринчи асригача бу хатдан кенг фойдаланилган. Ундаги матн
юқоридан пастга қараб ѐзилган. Хат лойдан қилинган
тахтачаларга шакл тушириб ѐзилган. Учинчи минг йиллик
ўрталаридан бу хатни чапдан ўнгга ѐза бошлашган.
Дастлабки алифбо ѐзуви Мисрда иероглифик ѐзув
белгиларидан 20
тасини олиб, унли ва ундош товушларни
ифодалайдиган (фонетик) ѐзув шаклида юзага келди.
Эрамиздан бир ярим минг йиллар аввал бу ѐзувдан
финикия ѐзуви пайдо бўлди. Бу алифбо асосан, ундош
товушларни ифодалаган. У учта катта тармоққа бўлиниб:
—ОРОМЕЙ-СУРИЯ тармоғи шарққа,
www.ziyouz.com kutubxonasi
26
—ЖАНУБИЙ АРАБИСТОН тармоғи жанубга,
—ЮНОН-ЕВРОПА тармоғи ғарбга тарқалиб кетган.
Оромей-сурия
ѐзуви
эрамизнинг
бошларида
араб
ѐзувининг яратилишига асос бўлган. «Ислом
дини пайдо
бўлгунга қадар араб қабилалари, гарчи асрлар давомида ѐзув
маданияти юксак даражада тараққий этган халқлар билан қўшни
бўлиб, ѐнма-ѐн яшаб келган бўлсалар-да, ўз ѐзувларига эга
бўлмаганлар.
Оромей-сурия
ѐзувининг
араб
тилига
мослаштирилган варианти юзага келган (Холидов А.Б. Книжная
кулüтура, с. 215).
***
Ёзувнинг пайдо бўлиши тарихи, тарихий тараққиѐт
босқичлари, ҳарф ѐзув белгиларининг ўзгариб бориши
филологияда алоҳида бир фан сифатида
палеография ўрганади.
Бу фан яна қўшимча равишда китоб ва қўлѐзмаларни безаш ва
ясаш—китобат санъатини ҳам, қадимги ѐзув ѐдгорликларининг
материаллари, қуроллари, ѐзув билан алоқадор безаклар ва ҳ.к.
ларни ҳам тадқиқ этади. Палеографиянинг энг кенг тадқиқ
соҳаси қўлѐзмалар билан боғлиқ.
Бунда биринчи навбатда
ѐдгорликнинг яратилиш вақти, жойи, кейин муаллифи
аниқланади. Ундан кейин матнни тўғри ўқишга киришилади.
Буларни аниқлашда ѐдгорликнинг яратилиш вақтидаги ѐзувнинг
хили (жумладан, Марказий Осиѐ ҳудудида турли даврларда
руний, сўғд, уйғур, хоразм, тоҳар, араб ѐзувлари бўлганлиги),
имло, қоғоз, сиѐҳ тури, хаттотлик,
рассомлик, саҳҳофлик
усуллари эътиборга олинади.
Палеографияни яхши ўзлаштириш учун қуйидаги
ѐрдамчи
фанларнинг муайян қисмларидан маълум даражада хабардор
бўлиш керак:
—матншунослик, тилшунослик, тарих, адабиѐт тарихи,
санъат тарихи, кимѐ (сиѐҳ ва бўѐқлар таркиби), физика (органик
материаллар даврини белгилаш).
Палеография ѐзув хилига ва қайси халққа мансублигига
қараб фақат хусусий (фақат бир ѐзувга боғлиқ) йўналишда
ривожланади. Умумий палеография фани ҳозирча йўқ. Биз
www.ziyouz.com kutubxonasi
27
фақат араб ѐзуви палеографиясига боғлиқ
тарзда ишлар олиб
борамиз.
Қайси ѐзувнинг қайси даврда пайдо бўла бошлаганини
билиш қўлѐзма манбаларнинг қайси даврга мансублигини
аниқлашда керак бўлади. Жумладан, куфий (X асргача кенг, XV
асргача сийрак), уйғур (араб ѐзуви тарқалгунча кенг, XV асргача
камроқ), насх (X асрдан кенг), настаълиқ (XV асрдан кенг) расм
бўлган
ѐзувларини
қаерларда
ва
қайси
даврларда
қўлланилганини эслаб кўришнинг ўзи кифоя.
Бунинг устига бир пайтнинг ўзида қўлланилган турли
ѐзувларнинг ўзига хос вазифалари бўлгани кузатилади.
Жумладан, араб тилидаги илмий асарларга кўпроқ
насх хати,
форсийдаги адабий-тарихий асарларга настаълиқ хати лозим
кўрилган. Форсий ва туркий матн ичидаги арабий иқтибослар
учун насх хати маъқул ҳисобланган.
Do'stlaringiz bilan baham: 
