40
вв. –Т., Фан, 1984; А в ф и й нинг «Лубоб ул-албоб» асари
(Низомиддинов китобида); Шайх Ахмад Т а р о з и й нинг «Фунуни
балоға», А т о у л л о ҳ Ҳ у с а й н и йнинг «Бадойиъ ус-санойиъ»
асарлари. –Т., 1981.
Дарснинг мазмуни:
илмий асарлар, тазкира ва баёзлар,
маноқиб ва ҳолотлар, манбашуносликка оид маълумотлар
излаш.
***
Бадиий адабиётнинг тараққий этиши ўз навбатида
тилшунослик ва адабиётшуносликка оид асарларининг вужудга
келишига сабаб бўлди. Адабий ёдгорликларни тўплаш, уларни
китобат қилиш, шарҳлар битиш ва луғатлар тузиш, сўз санъати
тажрибаларини ўрганиш,
умумлаштириш илмий маърифий
аҳамиятга эга бўлбигина қолмай, балки адабииётнинг амалиёти
учун ҳам, адабиёт аҳллари ва китобхонлар учун ҳам катта
аҳамиятга эга эди.
«Девону луғатит-турк»ни туркийда илми адабга оид
бундай асарларнинг дастлабкиларидан бири дейиш мумкин.
Туркий тиллар
изоҳли луғати
бўлган бу асар араб тилида
ёзилган бўлиб, адабий манба сифатида 300га яқин
туркий
шеърий парча ва жуда кўп мақол ҳамда ҳикматли сўзларни ўз
ичига олган. Асар ундаги сўзларнинг тилимизда қайси
пайтлардан бошлаб қўлланилиб келишини кўрсатувчи манба
бўлиб ҳам ҳисобланади. Маҳмуд Кошғарий «Алп Эртўнга»
(Афросиёб), Искандар ва бошқалар ҳақида халқ орасида мавжуд
бўлган айрим афсона ва ривоятларни ҳам баён қилади. Шу
билан бирга, муаллиф йўл-йўлакай бўлса ҳам, баъзи адабий
жанрлар ҳақида, вазн, истиора, ўхшатиш ва бошқа назарий
тушунчалар ҳақида маълумот беради. Бу бирмунча содда тарзда
бўлса ҳам, ўша даврларда адабиёт назариясига доир айрим
масалаларнинг илмий асосда ўрганилгани ва маълум қоидалар
яратилганини кўрсатади.
Бу асарда айрим парчаларнинг тили ва услубига қараб улар
олинган асарларнинг яратилиш даврларини фараз қилиш ҳам
мумкин. Кўпгина адабий парчаларда қабилаларнинг жуда
41
қадимги патриархал ҳаёти, ибтидоий жамоа қолдиқлари, табиат
ҳодисаларига нисбатан содда қараш ифодаланган ҳамда
уларда
ислом дини ақидаларининг изи кўринмайди, арабча сўзлар
ишлатилмайди.
IX асрда вужудга кела бошлаган
тазкирачилик
ҳам ўзига
хос тараққиёт босқичларини босиб ўтди. Қўлёзма китобларнинг
кўпайтириш
имкони
чекланганлиги
туфайли
адабиёт
ихлосмандлари турли шеърларни, асарларни дафтарларга
кўчириб олиб кичик-кичик тўпламлар тузар эдилар. Машҳур
ёзувчиларнинг асарларидан намуна сифатида тузилган бундай
илк тўпламларда биографик маълумот у ёқда турсин, кўпинча,
шоирнинг номи ҳам қайд этилмас эди. Лекин вақт ўтиши билан
тўпламларга ёзувчилар ва адабий намуналар кўпроқ
кириб
боради ва натижада муаллифлар ҳаёти ва фаолияти ҳамда
асарлари ҳақида маълумотлар бериш зарурати юзага келади. Шу
тахлит вужудга келган тўпламлар илк тазкиралар эди.
Яқин
ва
Ўрта
Шарқ
адабиётшунослигида
тазкиранависликни Саолибий (вфт. 1037) бошлаб берган (бу
ҳақида 1-мавзуга қаранг).
Бу
даврда
бадиий
адабиётда
эришилган
катта
муваффақиятлар замирида адабиётшунослик ҳам маълум
ютуқларни қўлга киритди. Буюк ёзувчиларнинг асарларини
тўплаш, қайта китобат қилиш ишлари кучайди. Жумладан,
Бойсунқур даврида (XV аср) Шоҳноманинг чоғиштирма матни
тузилиб, Хусрав Деҳлавийнинг лирик
асарлари девон шаклини
олди. Навоий асарлари асосида «Бадойи ул-луғат» китоби
вужудга келди. Аруз вазни, қофия, муаммо жанри, бадиий
санъатлар ва бошқалар ҳақида бир қанча
адабий рисолалар
пайдо бўлди. Сайбакнинг
арузга доир икки рисоласи, Сайфи
Бухорийнинг «Аруз», «Радойиф ул-ашъор» рисолалари,
Камолиддин
Ҳусайннинг
муаммо
ҳақидаги
рисоласи,
Жомийнинг муаммо ва қофия юзасидан яратган рисолалари,
Навоийнинг «Мезон ул-авзон», «Мажолис ун-нафоис» ва
«Рисолаи муаммо» асарлари, Бобурнинг вазн ва қофияга доир
«Муфассал» асари, Ҳилолийнинг «Рисолаи қофия»си ва
42
бошқалар шулар жумласидандир. Улар орасида ҳатто
турли
асарларга
ёзилган
муқаддима
ёки
дебочаларда
ҳам
кутилмаганда манбашунос учун қимматли маълумотлар чиқиб
қолиши мумкин. Бевосита адабиётшуносликка оид асарлардан
ташқари, адабиёт тарихи ва назариясига доир маълумот ва фикр
мулоҳазалар бадиий асарларда (айниқса, Навоий ва Жомий
асарларида) тарих китоблари ва мемуларда (Восифийнинг
«Бадойи ул-вақое», Бобурнинг «Бобурнома»си ва бошқаларда)
ҳам ўз ифодасини топади. Буларнинг барчаси, шубҳасиз,
адабиётшуносликнинг равнақ топишига катта ҳисса қўшган ва
ўз даври адабиёти ҳамда кейинги босқичлар адабиёти
тараққиёти учун маълум дастуруламал бўлиб хизмат қилган эди.
Бироқ бу даврнинг адабиётшунослиги адабий жараёнининг
айрим масалаларидангина баҳс қиларди. Аммо бу нуқсонларига
қарамай, адабиёт тарихи ва сўз санъатининг айрим назарий
масалаларини ўрганишда ўзининг маълум қимматини ҳамон
сақлаб келмоқда. Айниқса уларнинг бизни қизиқтирган
манбалар ҳақида маълумотлар бериши мумкинлиги ниҳоятда
муҳим.
***
Do'stlaringiz bilan baham: 
