|
2.4 Yorug’lik bosimining ba’zi bir kosmik hodisalardagi roli.
Yorug’lik bosimi mavjudligi Koinotda yuz beradigan bir qator hodisalarni izohlab berganligi haqida oldin gapirib o’tilgan edi.
Kometalar quyruqlarining paydo bo’lishi, kometalar Quyoshga yaqinlashgan sari bu quyruqlarning kattalashib borib Quyoshdan teskari tomonga qarab joylashishi Keplerni kometalarning quyruqlari zarralar oqimidan iborat bo’lib, kometa Quyoshga yaqinlashayotganida bu zarralar yorug’liq bosimi ta’sirida Quyoshdan uzoqlashadi, degan xulasani chiqarishga majbur qildi. Hisoblar va ayniqsa Lebedevning eksperemental tadqiqotlari bu fikrni quvvatladi. Bu ma’lumotlarga qarab o’lchamlari ancha kichik bo’lgan zarralarni Quyosh nurlari ta’sirida Quyoshdan itarilishi Quyosh massasi ta’sirida Quyoshga tortilishiga qaraganda kuchliroq ekanligini aniqlash mumkin, chunki zarra radiusining kichrayishi bilan tortilish kuchi radiusining kubiga praporsional kamayadi. Itarilish esa radiusning kvadrati kabi kamayadi. Kerakli o’lchamdagi zarra uchun itarilishning tortilishga qaraganda ustunligi (yoki aksincha) Quyoshdan istagan masofada kuzatiladi, chunki nurlanishning zichligi ham, gravitatsion ta’sir ham masofaga qarab bir xil (1/r² kabi) o’zgaradi. Kometalarning quyruqlari faqat Quyosh yaqinida kattalasha boshlashishga o’lchamlari ancha kichik bo’lgan zarralar quyosh yaqinida bug’lashish natijasida paydo bo’lishi sababchisidir. Ammo keyingi vaqtda kametalarda quyruq paydo bo’lishi juda murakkab protsess ekanligi va yorug’lik bosimi xilma xil hodisalarning sababini ochib berolmasligi aniqlandi.
Yaqinda yorug’lik bosimi yulduzlarning chegaraviy o’lchamlari to’g’risidagi masalada muhim ahamiyatga ega ekanligi ko’rsatildi. Astronomiya ma’lumotlaridan shu narsa aniqki, o’lchamlari ma’lum maksimumdan ortadigan yulduzlar mavjud emas ekan. Eddington yulduzlar o’lchamlarining ortishidan quydagi sharoit to’sqinlik qilishi kerakligiga e’tibor berdi. Yulduzning massasi ko’paygani tashqi qatlamlarining markazga tortilish kuchi ortgani sari yulduzning ichki qatlamlarining siqilish ishi ham ortadi, natijada shu qatlamlarning harorati ortib bir necha million gradusga yetadi. Lekin temperaturaning ortishi yulduz ichidagi nur energiyasi zichligining, demak, yorug’lik bosimi kattaligini ortishini bildiradi. Hisoblar tortilish kuchi bilan yorug’lik bosimi ta’sirida yuzaga kelgan itarilish kuchlari o’rtasidagi muvozanat tufayli yulduzning massasi ma’lum chegaraviy qiymatdan ortmasligini ko’rsatadi: massasi ko’proq yulduzlar turg’un bo’lmaydi va tezda parchalanib ketadi. Haqiqatdan ham, yuqorida aytilgan fikrlar asosida o’tkazilgan hisoblarning natijasi bo’lmish yulduzlarning yuqorigi chegaraviy massasi astofizik kuzatish natijalari bilan bir xildir.
Xulosa
Xulosa o’rnida quyidagi fikrlarni bayon qilsak bo’ladi, yorug’likning moddaga ko’rsatadigan turli ta’sirlari orasida uning bosimi juda katta ahamiyatga ega ekan. Yorug’likning bosimi yorug’lik elektromagnitik nazariyasining rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ladi bundan tashqari, yorug’likning tabiatdagi ya’ni kosmik sohadagi hodislarni mohiyatini ilmiy asoslash uchun ham keng qo’llaniladi ekan.
Yorug’lik o’zi yoritayotgan jismlarga bosim berishi kerak degan g’oyani Kepler ilgari surib bu sohaga yo’l ochib bergandan buyon yorug’lik bosimi tabiatini o’rganish uchun ko’plab tajribalar o’tkazildi va Keplerning yorug’lik bosimi borasidagi gipotezasini barcha tajribalar tasdiqladi. Ya’ni, kometalar quyruqlarining paydo bo’lishi, kometalar Quyoshga yaqinlashgan sari bu quyruqlarning kattalashib borib Quyoshdan teskari tomonga qarab joylashishi uni kometalarning quyruqlari zarralar oqimidan iborat bo’lib kometa Quyoshga yaqinlashayotganida bu zarralar yorug’lik bosimi ta’sirida Quyoshdan uzoqlashadi, degan xulosaning ilmiy asoslanishiga yordam berdi. Kepler ushbu o’rganishlari orqali yorug’lik bosimini qanchalik ahamiyatli ekanligini isbotlab berdi. U bu izlanishlari natijasida o’lchamlari ancha kichik bo’lgan zarralarni Quyosh nurlari ta’sirida Quyoshdan itarilishi Quyosh massasi ta’sirida Quyoshga tortilishiga qaraganda kuchliroq ekanligini aniqlash mumkin, bu esa astronomiya sohasida kometalar va yulduzlar ichki bosimi haqidagi ma’lum xulosalarni keltirib chiqardi. Hozirgi paytdagi izlanishlar natijasida yorug’lik bosimi yulduzlarning chegaraviy o’lchamlari to’g’risidagi masalada muhim ahamiyatga ega ekanligi ko’rsatildi. Keyinchalik Maksvell yorug’likning elektromagnitik nazariyasi asosida yorug’lik bosimining bo’lishi zarurligini keltirib chiqarganidan va hatto bu bosimning kattaligini hisoblab bergandan so’ng yorug’lik bosimini aniq qiymatini aniqlashni iloji topildi. Uning nazariyasiga ko’ra, jism sirtiga tik tushuvchi yassi elektromagnit to’lqin yuzaga keltiruvchi bosim elektromagnit energiyaning sirt yaqinidagi zichligiga teng. Ushbu energiya jismga tushuvchi va undan qaytuvchi to’lqinlar energiyasidan tashkil topadi. Bu bilan elektromagnit nazariyada yorug’lik bosimini qanchalik o’rinli ekanligini isbotlab berdi.
Buni amaliyotda birinchi bo’lib P. N. Lebedev tajribalarida aniqlaganini va o’lchash jarayonlarini ham ko’rib chiqdik. Lebedevning natijalari Maksvellning elektromagnit nazariyasini tasdiqladi va o’lchangan yorug’lik bosimi nazariy hisoblangan yorug’lik bosimiga 20 foiz xatolik bilan mos kelishi kabi ushbu olimlarning izlanishlari natijalari orqali yorug’lik bosimi nimaligini, uni tabiatdagi rolini va alamliyotda qo’llanishini anglab olishimizga katta yordam berdi va keyingi ilmiy tadqiqod ishlarida qo’llash uchun asos bo’lishga xizmat qiladi deya olishimiz mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar
Landsberg G. S. “Optika” T. 1981.
R.F. Ziyaxanov, S.N. Nuritdinov, I.U. Tadjibayev. Amaliy va umumiy astrofizika. I qism. -T.: “Fan va texnologiya”, 2017.
R.F. Ziyaxanov, S.N. Nuritdinov, I.U. Tadjibayev. Amaliy va umumiy astrofizika. I qism. -T.: “Fan va texnologiya”, 2017.
https://uz.wikipedia.org
Do'stlaringiz bilan baham: |
