Mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universtiteti fizika fakulteti

2-rasm. P.N. Lebedev qurilmasidagi qanotchalarni biriktirishning turli sistemalari.

plastinka yorug’lik dastasining ma’lum qismini T termoelementga yuboradi, termoelement esa tushayotgan energiya kattaligini o’lchashga imkon beradi. Tajribalar turli shakldagi osmalar yordamida o’tkazilgan edi (2- rasm).

Lebedevning tajribasida asosiy qiyinchiliklar gazning kanvektsion oqimlari borligi va radiometrik ta’sirning mavjudligida edi. Bu xalaqitlar yorug’lik bosimidan bir necha yuz ming marta katta bo’lishi mumkin.

Konvektsion oqimlar qanotchalar biroz og’ib turganda osmani buradi. Bu ta’sir tushayotgan yorug’lik oqimining yo’nalishiga bo’liq bo’lmagani uchun Lebedev konvektsion oqimlarning ta’sirini o’rganish va bartaraf qilishda yoritish yo’nalishini o’zgartirish uchun qo’zg’aluvchan S₁ va S₄ ko’zgu yordamidan foydalangan.

Radiometrik ta’sirlar siyraklashgan gazda qanotchaning yoritilgan va yoritilmagan tomoni temperaturalari farqi natijasida paydo bo’ladi. Ballonda qolgan gazning malekulalari qanotchaning issiqroq tomonidan kattaroq tezlik bilan qaytadi, tepki natijasida qanotchalar yorug’lik oqimi ta’sirida burilgan tomonga burilishga intiladi. Agar temperaturalar farqini kamaytirish uchun juda yupqa metall qanotchalarni qo’llab, ballondagi gazning bosimi kamaytirilsa, radiometrik ta’sir kamayadi. Agar yorug’lik yaltiroq qanotchaga tushadigan bo’lsa, yorug’likning bosimi yorug’lik qoraytirilgan qanotchaga tushgandagiga qaraganda taxminan ikki marta ko’p bo’lishi kerak. Aksincha, qoraytirilgan qanotcha yoritilganda radiometrik ta’sir ko’proq bo’ladi, chunki qoraytirilgan qanotcha kuchliroq qiziydi. Lebedevning tajribasida yorug’likning yaltiroq qanotchaga qoraytirilgan qanotchaga qaraganda ikki barobar ko’p ta’sir qilishi haqiqatdan ham kuzatilgan bo’lib, radiometrik ta’sirning to’liq bartaraf qilinganligini isbot qiladi.

Lebedev o’lchashlari yorug’lik bosimining Maksvell hisoblab topgan qiymatiga (20⁰∕ₒ aniqlik bilan) to’gri keladigan natijalar berdi. Ko’p yillardan so’ng (1923 y.), Gerlax vakuum olishning mukamalroq usullaridan foydalanib Lebedevning tajribalarini takrorladi. Natijada tajriba o’tkazish yengillashibgina qolmay, balki natijalar nazariyaga yaxshiroq to’g’ri keladigan bo’lib chiqdi.

Xulosa o’rnida aytish mumkinki, Lebedev o’z tajriblarining natijalari (1909 y.) bilan yorug’likning gazlarga ko’rsatadigan bosimini topish va o’lchash kabi yana boshqa, juda ham qiyin masalani hal qildi.