Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон

ŷkkі
so‘zini ىﻫُا 
ŷhі
deguvchilar juda kamdir. ىّكُا 
ŷkkі
so‘zini “k” bilan talaffuz qilish qipchoqchadir. Tutantiriq yog‘ochini kanjaklar ا ٰهَج 
јähä
deydilar. Bu talaffuz til xususiyatiga mos emasdir; ko‘z og‘rig‘ini
ْه َوَا
äväh
deydilar, bu so‘z ham yuqoridagidek mos emasdir (I, 21). 
Ta’kidlash kerakki, Mahmud Koshg‘ariy arab leksikografiyasidan farqli 
o‘laroq, o‘ziga xos turkiy lug‘atchilik an’anasini boshlab berdi. Bu 
tilshunoslikning barcha sohalari, ya’ni so‘zlarni izohlash jarayonida o‘rni bilan 
qabilalar tilining fonetik, leksik, so‘z yasalishi, morfologik xususiyatlarining 
qiyoslanishi yuzasidan ma’lumot berib, nazariy fikrlar bayon qilinganida yaqqol 
namoyon bo‘ladi. Mazkur yondashuv lug‘atchilikda yangi va murakkab usul 
hisoblanadi. Lug‘atning tuzilish prinsipi haqida muallifning o‘zi shunday yozadi: 
“Asarni 8 asosiy kitob (qism) bilan chekladim. Har bir bo‘limni ismlar va fe’llar 
tarzida ikki qismga ajratib berdim. Ismlarni oldin, fe’llarni esa ismlardan keyin o‘z 
sirasiga qarab, boblarga ajratib, o‘z o‘rnida oldinma-ketin ko‘rsatdim. Tushunilishi 
oson bo‘lsin uchun asarda arabcha terminlarni qo‘lladim. Kitobni tuzish oldida 
Xalil ibn Ahmadning “Kitobul-ayn” asarida tutgan tartibini qo‘llash, iste’moldan 
chiqqan so‘zlarni bera borish fikri menda tug‘ilgan edi. Bu tartib arab tili bilan 
teng poygada o‘zib borayotgan turk tilini to‘g‘ri yoritish jihatidan ham yaxshi edi. 
Lekin men o‘quvchilarning foyydalanish masalasiga asoslandim. Men iste’moldagi 
so‘zlarnigina berdim, iste’moldan chiqqanlarini tashladim. Men tutgan tartib 
to‘g‘riroqdir” (23- bet). Demak, ma’lum bo‘ladiki, Xalil Ahmad tutgan tartibni 
qo‘llash istagi bo‘lsa-da, turkiy tilning mavqei, o‘ziga xos tabiatidan kelib chiqib, 
uni to‘liqroq yoritish maqsadida ko‘pchilikka tushunilishi oson bo‘lgan yangicha, 
qulay yo‘lni tanlaydi. Bu bilan olim qadimgi turkiy tilga murojaat qilmaydi, 
demoqchi emasmiz. Aksincha, turkiy tilning dastlabki bosqichini o‘z davri bilan 
bog‘lash va uning davomiyligini ta’minlashni nazarda tutib, qadimgi turkiy tildagi 
so‘z va grammatik shakllardan qiyosiy tarzda foydalanib, kezi kelganda, ularga 
izohlar beradi. Lug‘atda bu to‘g‘risida quyidagilarni o‘qiymiz: “Biz bu yerda 
qadam izi birov yurganligini bildiradi” deyilgani kabi ulardan ba’zi 

---

60 
namunalarnigina ko‘rsatib boshqalarini shunga qiyos qilishni o‘quvchilarning 
o‘zlariga havola qildik.
Shu tariqa, Mahmud Koshg‘ariy turkiy tilshunoslikning leksikologiya va 
leksikografiyasiga ham asos soldi. U leksikologiyaning ob’ekti bo‘lgan ma’noning 
ko‘chishi, torayishi va kengayishi, zid ma’noli so‘zlar (antonim), shakldosh so‘zlar 
(leksik omonimiya), ma’nodosh so‘zlar (leksik sinonimiya), bir so‘zni zid ma’noda 
qo‘llash kabi masalalar bo‘yicha ma’lumot beradi. U leksik omonimlarni shakliy 
o‘xshash bo‘lgan bir necha so‘z sifatida e’tirof etadi. Shuning uchun ham bunday 
so‘zlarni alohida maqola tarzida beradi va izohlaydi. Masalan: 
o‘t -
o‘simlik: 
o‘t 
undi\ - 
hayvonlar yeydigan har turli o‘t, xashak: 
Atqa o‘t bergil; 
dori, davo: 
O‘t 
ichdim
«dori ichdim»; og‘u, zahar: 
Bek angar o‘t berdi
«Bek unga zahar berdi». 
Omonimik paradigma tarkibiga kirgan keyingi ikki leksema ayni paytda ma’noni 
zidlash asosida biridan ikkinchisi kelib chiqqanligini ta’kidlaydi (III,20). 
Shuningdek, ma’noning torayishi haqida fikr yuritib, 
saban
so‘zi ilgari qo‘sh va 
omochlarning hammasi ma’nosida qo‘llangan bo‘lsa, so‘ng faqat omochga 
xoslanganini ko‘rsatadi. So‘zlarning o‘xshashlik asosida ma’no ko‘chishi haqida 
misollar beriladi. Masalan,